دیوان یکی از سازهای مضرابی و متعلق به خانواده تنبور است. این ساز به‌ویژه در مناطق کُردی، از جمله کردستان ترکیه، کردستان عراق، کردستان ایران و کردستان سوریه، مورد استفاده قرار می‌گیرد. دیوان به نسبت تنبور، هم در دسته و هم در کاسه بزرگ‌تر است که این ویژگی موجب افزایش حجم صدای آن می‌شود. همچنین، انواع خاصی از دیوان در مناطق مختلف کردستان ترکیه وجود دارد که هر کدام ویژگی‌های منحصر به‌فرد خود را دارند. و نکته ی دیگر این است که درواقع باغلاما را ساز دیوان ترکی نیز می نامند.
اجزای تشکیل دهنده ی ساز دیوان
ساز دیوان یک ساز موسیقی است که دارای هفت سیم و ۲۳ پرده میباشد. این هفت سیم به صورت زیر تنظیم شده‌اند:
– سه سیم در پایین که به طور هم‌زمان نواخته می‌شوند و یکی از آن‌ها از جنس فنر است.
– دو سیم در وسط که نیز با هم نواخته می‌شوند.
– دو سیم در بالا که یکی از آن‌ها از جنس فنر و دیگری از نوع معمولی است.
همه ردیف‌های سیم به صورت هم‌صدا کوک می‌شوند.
در قسمت دسته ساز، چهار گوشی قرار دارد و همچنین سه گوشی دیگر در کنار دسته وجود دارد که معمولاً در سازهای حرفه‌ای از چوب آبنوس ساخته می‌شوند. سیم‌گیر در انتهای قسمت صاف بدنه طنین نصب شده است. همچنین، قسمت زیرین ساز دارای یک سوراخ صوتی به قطر ۳۵ میلی‌متر است.
دیوان بومی کجاست؟
همانگونه که در بالا نیز گفته شد این ساز در بین مردمان مناطق کردستان ترکیه و عراق و سوریه بسیار مورد استفاده قرار می گیرد و در استان های کرمانشاه و سنندج و آذربایجان غربی و ایلام هم بسیار متداول است و علت این امر نزدیکی فرهنگی این مردمان با ساز دیوان است.
تاریخچه دیوان
تاریخچه ساخت دیوان به حدود ۴۰۰ سال پیش در شهر فیرورق (پره) از نواحی شهر خوی برمی‌گردد. بر اساس اطلاعات موجود در متون تاریخی و شیوه‌های ساخت این ساز، به نظر می‌رسد که دیوان از ساز تنبور الهام گرفته شده است. تنبور به ویژه در مناطق غربی ایران، به ویژه استان کرمانشاه، به عنوان یک ساز آیینی و فرهنگی از دیرباز نواخته می‌شده و هنوز هم این سنت ادامه دارد.
کاسه دیوان به دلیل ابعاد بزرگش معمولاً به صورت ترکه‌ای یا تکه‌تکه ساخته می‌شود، اما برخی سازندگان ماهر نیز توانایی ساخت این ساز را به شکل یک تکه یا کاسه‌ای دارند.چوب استفاده شده برای ساخت دیوان معمولاً از درختانی مانند توت سیاه، گردو، سرخ‌دار یا گلابی انتخاب می‌شود.
انواع دیوان
این ساز در اندازه‌های مختلف ساخته می‌شود که سایز کوچک آن، “جرا” سایز متوسط آن، “باغلاما دسته کوتاه یا چوغور” و سایز بزرگ آن، “دیوان” نام دارد.
-جورا (Cura)
-تانبورا (Tanbura)
-باغلاما دسته کوتاه (Çöğür,Kısa Sap Bağlama)
-باغلاما دسته بلند (ِUzun Sap Bağlama)
-ساز دیوان (Divan Sazı)
-ساز میدان (Meydan Sazı)
کوک های دیوان
-کوک بوزوک یا کارا (Sol, Re, La)
-کوک باغلاما (La, Sol, Re)
-کوک مستزاد (Fa, Re, La)
-کوک میسکت (Fa#, Re, La)
نواختن دیوان
نواختن دیوان معمولا بر اساس مقامات کردی و ترکی است و شیوه ی نوازندگی آن به این صورت است که نوازنده با استفاده از یک مضراب پلاستیکی می نوازد و هنگام نواختن با انگشت وسط خود به صفحه ی ساز ضربه می زند.زمان دقیق این ضربات را میزان های موسیقیایی مشخص می کنند و به این صورت است که نوازنده بر سر هرمیزان با انگشت خود به صفحه ی ساز ضربه می زند.
