آشنایی با ساز نی انبان

موسیقی جنوب ایران زمین همواره مورد توجه بوده و مخاطبان زیادی نیز در سراسر کشور دارا میباشد. یکی از سازهایی که در موسیقی جنوب استفاده میشود و احتمالاً تصویر و یا نواختن آن را مشاهده کرده باشید، ساز ” نی انبان ” میباشد که به آن ” همبونه ” نیز میگویند.«سازهای بادی» زبانه دار ترکیبی می باشد. هوا از طریق این ساز شبیه به یک کیسه ی بزرگ است که سر آن یک نِی متّصل گردیده است.در سازنی انبان این امکان برای نوازنده وجود دارد که با استفاده از هوای ذخیره شده در نی انبان بتواند لحظاتی ساز را بدون دمیدن به صدا در آورد. مخزن هوای ساز در آغوش نوازنده قرار می گیرد و نوازنده با استفاده از بازوهای خود از دو طرف به مخزن فشار وارد می کند. ساز نی انبان چون مخزن ذخیره ی هوا دارد نیازی به استفاده از تکنیک نفس برگردان در نواختن آن نیست.

نی انبان چیست؟

نی انبان یکی از کهن ترین سازهایی است که در کشورهای زیادی آن را به عنوان ساز اصیل می‌شناسند ولی شکل ظاهری آن مقداری با هم تفاوت دارد.قدمت مستند این ساز در بوشهر به بیش از ۲۰۰ سال برمی‌گردد؛ این‌که گفته می شود قدمت مستند این ساز، به این معنی است که شاید پیش از نیز این ساز در بوشهر نواخته می‌شده که به احتمال زیاد هم چنین بوده ولی اسناد ما تا حدود ۲۰۰ سال را فعلا تائید می‌کنند.

این ساز نوعی هوا صداست با لوله‌های صوتی مضاعف (دوتایی)، زبانه‌های یک لایه و یک مخزن ذخیره‌ی هوا که در نواحی جنوبی ایران مانند بوشهر، خوزستان، هرمزگان و مناطقی از جنوب کرمان متداول است.در زمان‌های قدیم مردمی که از جایی به جای دیگر می‌رفتند، این ساز را نیز با خود جابه‌جا می‌کردند وبا تغییر دادن شکل ظاهری آن، آن ساز را در منطقهٔ جدید مورد استفاده قرار می‌دادند و پس از مدتی جز سازهای سنتی آن منطقه درمی‌آمد.

با اینکه این ساز در کشورهای مختلف از نظر شکل و صدا تفاوت‌هایی دارد، ولی نمی‌توان گفت که مشابه یکدیگر نیستند.این ساز کمی بزرگتر از دوزله معمولی (و گاه با هفت سوراخ) که انتهای قمیش دار آن به کیسه‌ ای به نام «انبان» الصاق و دقیقاً «هواگیری» شده‌است که از این نقطه الصاق هوا خارج و داخل نشود.در نزدیکی محل الصاق دوزله لوله دیگری به طول نامعین خارج شده (محل خروج این لوله نیز به دقت هواگیری شده) که نوازنده آن را به دهان می‌گذارد و از این طریق کیسه را پر باد می‌کند و در نتیجه فشار بازو آرنج بر روی کیسه که هنگام نواختن آن را زیر بغل گرفته‌است؛ هوا را به داخل لوله دوزله می‌فرستند و با انگشتان خود سوراخها را باز و بسته می‌کند.

ویژگی‌های ظاهری و اجزای تشکیل دهنده‌ی نی انبان

۱ – دسته

دسته‌ی نی انبان علاف چوبی ناودانی شکلی است که داخل آن دو عدد نی زبانه دار قرار دارد و نی‌ها با موم در داخل دسته ثابت می‌شوند. روی هر نی شش سوراخ صوتی در قسمت جلو ایجاد شده اند و بر سر هر کدام از نی‌ها، زبانه‌ای یک لایه قرار گرفته است.

۲ – انبان

انبان یک مشک یا پوست دباغی شده‌ی بز یا گوسفند است که به عنوان مخزن ذخیره‌ی هوا مورد استفاده قرار می‌گیرد ؛ پوست تقریبا یکپارچه است و قسمت گردن آن از داخل کور می‌شود.یک دهانی (محل دمیدن) در محل سوراخ یکی از دست‌ها و دسته‌ی نی انبان در محل سوراخ دست دیگر نصب شده اند. قسمت پایینی پوست در یک نقطه جمع و از داخل بسته می‌شود؛ بنابراین مخزن آماده شده، یک مجرای ورود و یک مجرای خروج هوا دارد.در مجرای ورود هوا دهانی نصب می‌شود و در مجرای خروج هوا دسته‌ی نی انبان را طوری نصب می‌کنند که زبانه‌ها در داخل نی انبان قرار گیرد.

تاریخچه نی انبان

طبق گفته ها، شواهد و نظریه هایی که توسط اهالی فن داده شده است، قدمت ساز نی انبان را به زمان ساسانیان بازمیگرداند؛ یکی از این شواهد، نقش برجسته های طاق بستان است که نقش و نگار این ساز نیز در آنجا دیده میشود و قدمت آن را به زمان ساسانیان بازمیگرداند.این که نی انبان دقیقاً در کدام منطقه از کشور ایران ابداع و ساخته شده است، نظریه های گوناگونی وجود دارد. برخی معتقدند این ساز را اهالی فارس ابداع کرده اند و برخی دیگر نیز بر این باورند که به دست بوشهری ها ساخته شده است. همچنین این ساز در ۲۲ مهر سال ۱۳۹۴ به ثبت جهانی رسید.

نی انبان در خارج از ایران

همانطور که در بالا نیز بدان اشاره شد، ساز نی انبان نه تنها در ایران بلکه در خارج از ایران نیز با نام ” Bagpipes ” رایج است و به عنوان یک ساز جهانی مورد استفاده قرار میگیرد. از نظر ظاهری تفاوت های جزئی با نمونه ی ایرانی آن وجود دارد امّا از نظر ساختاری و نحوه نواختن مشابه یکدیگر میباشند.همچنین در بسیاری از کشورها از جمله بحرین، یونان، ترکیه، چین و… این ساز با تغییرات مختلفی در ساختار و با تغییر نام وجود دارد؛ قابل ذکر است که ریشه ی این ساز در ایران بوده و در طول زمان به کشورهای دیگر سفر کرده و نمونه های مختلف آن به وجود آمده است.