ساز چنگ در زبان های گوناگون با نام های مختلفی شناخته می شود. به عنوان مثال در زبان انگلیسی هارپ Harp، زبان آلمانی Harfe، زبان اسپانیایی و ایتالیایی Arpa و زبان فرانسوی Harpe نامیده می شود. شکل ظاهری این ساز محبوب مثلثی بوده و جنس آن از چوب های مختلفی مانند گردو و افرا است. بهتر است بدانید که ساز زهی در اندازه ها و ابعاد مختلفی ساخته می شود و می تواند تعداد سیم های متفاوتی بین 19 تا 47 داشته باشد.این ساز رشته ای به وسیله انگشت نواخته می شود.
نواختن آن در کل جهان به وسیله هشت انگشت بوده در حالی که نواختن آن در کشور ایران با استفاده از ده انگشت می باشد. ساز چنگ که گونه ای ساز زهی باستانی است، همانند ساز بربت و یا عود از محبوب ترین و مشهورترین سازهای باستانی به حساب می آید.این نوع ساز که نامش چنگ یا هارپ میباشد، سازی چندکاره است، به این معنی است که در انواع سبک‌های موسیقی جایگاهی محوری دارد. از موسیقی فولکلور و بومی گرفته تا موسیقی کلاسیک غربی. کُنسِرت، قطعه‌ای موسیقی است که برای ارکستر و معمولاً یک ساز اصلیِ تک‌نواز تصنیف شده‌است. نقش ارکستر در مجموع، همراهی تک‌نواز است و به همین ترتیب، تک‌نواز نقش کلیدی را در طول تمام قطعه ایفا می‌کند.
نگهداری از چنگ
با توجه به قیمت بالای ساز چنگ، طبعاً در صورت آسیب رسیدن به آن، نوازنده ضرر مالی بالایی را متحمّل خواهد شد. در نتیجه نیاز است تا با مراقبت های درست و اصولی، از سازتان حفاظت کرده و کیفیت آن را در درازمدّت تضمین نمایید. در ادامه به نکاتی اشاره خواهد شد که به نگهداری درست از ساز چنگ و یا همان هارپ کمک شایانی خواهد کرد.
- همانطور که گفته شد، ساز چنگ ساز اشرافی و گرانی میباشد؛ در نتیجه از بدنه ی آن مراقبت کنید و سازتان را از شکستگی و خط و خش دور نگه دارید.
- هنگام نواختن ساز چنگ، حتماً با ناخن کوتاه این کار را انجام دهید چرا که هم به ناخن هایتان آسیب میزند و هم صدای ناخوشایندی از سیم ها مرتعش میشود.
- به طور میانگین سیم های سازتان را در هر سال تعویض کنید.
کوک کردن چنگ
شاید ساز چنگ را دیده باشید، احتمالاً متفاوت بودن رنگ سیم های ساز توجهتان را جلب کرده باشد؛ برای کوک کردن ساز از این تفاوت رنگ سیم ها کمک میگیریم. سیم های ساز چنگ از هفت رنگ تشکیل شده است که این هفت رنگ از سیم اول تا سیم هفتم ساز می آید و از سیم هشتم، این هفت رنگ مانند دور قبل تکرار میشود.در ساز چنگ، سیم های رنگ قرمز نُت ” دو ” و سیم های آبی و یا سیاه نُت ” فا ” را نشان میدهند؛ به همین ترتیب سیم های بین این دو رنگ در واقع نُت های بین دو و فا را تشکیل میدهند. نکته ای که باید در نظر داشت و حتماً باید آن را رعایت کرد، این است که نسبت به کوک ساز حساس باشید و سازتان را تقریباً هرروز کوک نمایید.
ساختمان چنگ
ساز چنگ از قدیم تا به الان به شکل مثلثی و از چوب ساخته میشد. با این تفاوت که در گذشته، جنس سیم های ساز از روده حیوانات بوده، اما امروزه از نایلون یا فلز تهیه میشوند.این ساز مثلثی شکل در اندازه های مختلفی وجود دارد. این ساز بنابر اندازه، بین 19 تا 47 سیم دارد. هارپ هایی که معمولاً دارای 40 تا 47 سیم هستند، دارای پدال اند و به نام هارپ پدالی شناخته می شوند.قسمت بالای ساز گردن ساز نامیده میشود؛ یعنی جایی که سیم ها به چوب متصل شده اند. سیم‌ها را می توان از این ناحیه کوک یا تنظیم کرد.به ضلع پایین ساز، sounding board یا بورد ایجاد صدا گفته می شود.بلند ترین ضلع مثلث در ساز نیز، ستون نام دارد.در هارپ ها یا چنگ های مدرن، پدال هایی نیز در قسمت پایین ساز تعبیه شده است.
نواختن چنگ
چنگ، ساز رشته ای می باشد که به وسیله انگشت نواخته می شود. تکنیک استاندارد و به ثبت رسیده ی نوازندگی چنگ در جهان هشت انگشتیست. این در حالیست که تکنیک نوازندگی در ایران طبق اطلاعات و مستندات باستانی، ده انگشتی می باشد.صندلی را پیدا کنید که راحت باشد و تکان نخورد. طوری بنشینید که بازوها با بدن زاویه 90 درجه ایجاد کنند. تا بتوانید به سهولت تارهای چنگ را بنوازید.چنگ را کج در دست بگیرید و آن را به شانه راست خود تکیه دهید، تا احساس تعادل متناسب کنید و حتی آن را کمی به طرفین زاویه دهید تا بتوانید سیم ها را کمی واضح تر ببینید.
هیچ روش خاصی و درستی وجود ندارد که میان نوازندگان هارپ یا چنگ مورد توافق و تایید همگان قرار گیرد، اما برای شروع، حتما دستان شما باید در وسط سیم ها قرار داشته باشند.سعی کنید دستان خود را شل کنید و بیش از حد متشنج ننمانید. زیرا وجود کشش بیش از حد در حین نواختن، ممکن است خطر آسیب به دست و یا مچ را به همراه داشته باشد.
انواع مختلف چنگ
انواع ساز چنگ یا هارپ به چهار دستهٔ کلی چنگ ارکستری، چنگ سنتی، چنگ باستانی و چنگ تزیینی تقسیم می شود. که هرکدام از لحاظ شکل ظاهری به ۱۷ نوع الگو و فرم چنگ تقسیم می شود. از جمله آن ها، چنگ زاویه دار، چنگ منحنی، چنگ ون و چنگ کندوگ و چنگ ساسانی و چنگ لیر میتوان نام برد. و همینطور هارپ پدالی که پیش تر معرفی شد، مشهورترین نوع چنگ امروزیست.و همچنین میتوان از انواع چنگ موارد زیر را نام برد.
- چنگ اهرمی
- چنگ سیمی
- هارپ‌های متقاطع
- چنگ دوبل
- هارپ سه گانه
- هارپ های کروماتیک زهی و زهی متقاطع
- هارپ پاراگوئه‌ای و آمریکایی لاتین
- چنگ بادی یا بادی
- چنگ الکتریک
- بل هارپ
- گیتار هارپ
حقایق جالب درباره چنگ
چنگ سنتی نمونه قدیمی چنگ است که هر تار آن تنها قادر به نواختن یک نوت می باشد و همانطور که پیش تر اشاره شد، سازی شبیه به پیانو با کلاویه های سفید خواهد بود.چنگ پدالی توسط فردی فرانسوی در قرن 19 میلادی ابداع شد و از آنجایی که در اکثر ارکستر سمفونی ها استفاده می شود، به چنگ کنسرت معروف شده است.در مورد تاریخچه محبوبیت چنگ میتوان به دوره قرون وسطی و رنسانس اشاره نمود.
که در آن زمان رواج بسیاری در اروپا پیدا کرده بود.چنگ برای قرن ها به عنوان نماد سیاسی کشور ایرلند به کار برده شده است.طولانی ترین زمان نواختن چنگ یا به عبارتی ماراتن چنگ، حدود 25 ساعت و 34 دقیقه در آکادمی موسیقی در کالیفرنیا بوده است.بزرگترین فستیوال چنگ در سال 2013 در پاراگوئه برگزار شد. که تعداد 420 نوازنده هارپ در آن شرکت داشتند.
یادگیری چنگ
چنگی که هنرجویان مبتدی با آن شروع به نواختن می‌کنند معمولا سلتیک است که کاملا با چنگ پدالی تفاوت دارد. در چنگ پدالی مکانیسم پیچیده‌ای وجود دارد که نوازنده با فشردن پا بر روی این پدال‌ها قادر است نیم پرده‌ها را بنوازد. این مکانیسم برای چنگ سلتیک به صورت حرکت دادن لورها صورت می‌پذیرد.
اگر از جمله علاقمندان نواختن چنگ باشید، شاید این برایتان رویایی دست نیافتنی باشد تا زمانی که در ذهن چنگهای پدالی بزرگ پر از تزئین و گران قیمت کنسرتی را تصور کنید. ولی خوب است بدانید حتی اگر هدف نهایی شما نواختن چنگ پدالی کنسرتی است، شاید بهتر باشد شما با چنگهای لور یا سلتیک شروع کنید. زیرا آن‌ها کوچک‌تر و ارزان قیمت‌تر هستند و از همه مهم‌تر، آموزختن آن‌ها ساده‌تر بوده که در نتیجه دستیافتنی‌تر خواهند بود. جالب آنکه اگر چنگ دارای لور نباشد باز هم امکان نواختن با آن وجود دارد اما مانند این است که پیانو فقط کلیدهای سفید داشته باشد.
چنگ ایرلندی (Irish Harp)
۸۰۰ سال بعد از میلاد، چنگ فریم یا چنگی که یک ستون (پیشانی) دارد، ابتدا در قرون وسطی اروپای غربی در فاصله قرن ۸ تا ۱۰ میلادی پدید آمد. اگر چه تعداد کمی از آن‌ها باقی مانده است، هنر برجای مانده از آن زمان نشان می‌دهد که این چنگها حدود ۱۰ یا ۱۱ تار داشته‌اند. اولین چنگی که جعبه صدایی دارد که می‌تواند صدای ساز را تقویت کند، در قرن چهاردهم میلادی در ایرلند ساخته شد. این چنگ شامل یک ستون منحنی، یک گردن قوی و ۳۰ تا ۳۶ زه بود.
چنگهای دیاتونیک
۱۸۰۰ سال پس از میلاد، چنگها در اروپای قاره‌ای، به بخش اصلی تشکیل دهنده خاک اروپا (منهای جزیره‌های آن) گفته میشود، از چنگ ایرلندی متفاوت شدند. در این چنگها، ستون نازک‌تر و منحنی کمتر بود، گردن باریک‌تر بود و با قوسی رو به بالا به سمت ستون می‌پیچید. این چنگها به هارپ رنسانس معروف هستند. آن‌ها به طور معمول دارای ۲۴ تار یا بیشتر از جنس روده هستند که به وسیله گیره‌های چوبی روی صفحه صدا ثابت شده‌اند. در اواخر قرن هفدهم، چنگها معمولا بدنه صاف و ستون مستقیم داشتند.
تحولات چنگ در طول دوران
انواع ساز چنگ در قرون مختلف در ایران یافت شده است. برای مثال چنگ منحنی مربوط به قرن 17 هجری قمری که به نام صفی الدین عبدالمؤمن اُرُمَوی می باشد. تصویر و آثاری از چنگ در اکثر آثار باستانی ایران از دوره هخامنشیان تا حکومت سلوکیان مشاهده میشود.ساز چنگ در ایران دارای چهار رشته سیم بوده که در دورهٔ ساسانیان به یازده رشته رسیده و در دوران اسلامی تا سی و پنج رشته نیز وجود داشته است. پیدایش چنگ از اختراع کمان نشأت گرفته است، انسان ها دریافتند که در اثر تیراندازی، زه کمان مرتعش شده و صدای ضعیفی به گوش می رسید. چنگ های نخستین، بیشتر شبیه به کمانی از جنس چوب نی بوده که زهی میان آن کشیده شده است.
تاریخچه چنگ
پیداش ساز چنگ در سال های 1961 تا 1966 میلادی به وسیله باستان شناسان، مُهری در تپه چغامیش خوزستان پیدا شد. و به 4000 سال پیش از میلاد و دوران ایلامیان مربوط میشود.. که در آن یک نوازنده، چنگ در دستانش دارد.چنگ، سازیست که طی هزاران سال به وسیله تمدن های زیادی به حیات خود ادامه داده است. تمدن های باستانی انواع ساده ساز چنگ را می نواختند و همان ساز دست به دست توسعه یافت تا به ساز چنگ امروزی تبدیل شد.
چه در زمان های تاریخی و چه در دوره ما، در فرهنگ های سراسر جهان، ساز چنگ میان طبقه مرفه و تحصیل کرده و همچنین در میان مردم معمولی، سازی محبوب و معروف بوده و است..نیز اروپاییان مدعی ابداع چنگ های پدالی هستند و بر این باورند این چنگ ها در قرن 18 میلادی در آلمان پایه گذاری شده اند. با این وجود همین چنگ ها نیز بر طبق ساختار چنگ های شرقی ساخته شده اند.در ادبیات پارسی از این ساز بسیار نام برده شده است.
چنگ در خاور نزدیک
ابتدای چنگ به میانرودان یا همان «مزوپوتامیا» میرسد. اولین چنگها ، 3500 سال پیش از میلاد در سومر یافته شده اند. برخی از آنان در گورها و مقبره های سلطنتی «اور» که شهری باستانی در جنوب میانرودان و از شهرهای متمدن سومر و اکد بوده و هم اکنون یکی از مناطق باستانی پر ابهت در عراق به حساب می آید یافت شده اند. قدیمیترین نقش و نگار های چنگ، در پرسپولیس ایران باستان مربوط به 500 سال پیش از میلاد و در مصر مربوط به 400 سال پیش از میلاد دیده می شوند. شکوفایی چنگ در سرزمین پارس ها همراه با نوآوری آن به 3000 سال پیش از میلاد باز می گردد. در 1900 سال پیش از میلاد، ایرانیان چنگهای زاویه دار را به صورت عمودی یا افقی با جعبه ای از صدا در آوردند.
با آغاز تاریخ مرسوم، چنگ های تنومند زاویه دار و عمودی نقش برجسته ای نزد یونانیان داشتند و در دربار ساسانیان بسیار گرامی شمرده می شدند. در اواخر دوره ساسانیان، چنگهای زاویه دار مجددا طراحی و سبکتر شدند. ولی با آنکه بر ظرافت و زیبایی آنان افزوده شد، از استحکامشان کاسته شد. در کتابهای فرهنگ کهن ایران باستان که مربوط به 1300 تا 1600 سال پیش از میلاد است، چنگهای با ظرافت بارها و بارها به تصویر کشیده شده اند.
در مهری گلین که بین سالهای 1961 تا 1966 توسط «هلن جی کانتر» و «پناس پی دلو گاز» دو باستان شناس امریکایی در چغامیش خوزستان یافته شد و مربوط به هزاره چهارم قبل از میلاد و دوران عیلامیان می باشد یک «نوازندۀ چنگ منحنی» را نشان می دهد و این چنگ «6 رشته» دارد.
نقش برجسته های «طاق بستان» نیز نوازندگان چنگ را نشان می دهد که در قایق برای شاه ساسانی که به شکارگاه آمده چنگ می نوازند. در دورۀ ساسانیان چنگ معروفترین و محبوبترین سازها بوده است و در شاهنامۀ فردوسی نیز از آن فراوان نام برده شده است. «نکیسا» موسیقیدان معروف دربار خسرو پرویز در نواختن آن مهارت تام داشته است. در آثار طاق بستان در یک قایق 5 نوازندۀ چنگ نقاشی شده است. و در یک قایق که پادشاه در حال شکار است یک نوازنده که به احتمال قوی «باربد» می باشد، در حال نوازندگی است. چنگ در این زمان از «7 رشته تا 11 رشته» مشاهده می شود.
