ساز کمانچه بر بقا و پیشرفت موسیقی ایرانی اثر زیادی داشته و همه موسیقی دانان پیشکسوت معتقدند که کمانچه، بعد از تار اصلی ترین ساز ایرانی است.ساز کمانچه دارای صدایی خشدار است و همواره بخش مهمی از هویت موسیقی ایرانی می باشد.این ساز هم در تکنوازی و هم در گروهنوازی جایگاه ویژهای داشته و دارد. بعضی از بزرگان موسیقی معتقدند چنانچه در قطعهای متشکل از سازهای مختلف ایرانی، بخش مربوط به کمانچه درست و زیبا اجرا شود، آن قطعه گوشنواز و زیبا خواهد بود و برعکس چنانچه بخش مربوط به کمانچه بد اجرا شود، کل قطعه بد و گوشخراش خواهد بود. نوای ساز کمانچه، چه غمگین بنوازد و چه شاد، گویی قصهگوی تاریخ سرزمین ماست و از تلخیها و شیرینیهای مردم این سرزمین میگوید. این ساز به ثبت جهانی در سازمان یونسکو رسیده است.
تاریخچه ساز کمانچه
گفته میشود ریشهی کمانچه، ساز رباب بوده است و در طول زمان تکامل یافته و به کمانچه تبدیل شده است. رباب در واقع به زبان عربی همان کمانچه است. در کتاب موسیقی کبیر اثر ابونصر فارابی، تصویر سازی شبیه به کمانچه وجود دارد که رباب نامیده شده است. البته این ساز فرق هایی هم با کمانچه دارد از جمله اینکه در آن زمان ساز رباب دو سیم داشته که بعدها به سه سیم تکامل یافته، و همانطور که می دانید کمانچهی امروزی چهار سیم دارد.روح الله خالقی نیز عقیده دارد ساز رباب ریشهی کمانچه است و پس از تکامل در طول زمان به کمانچهی امروزی تبدیل شده است. او در کتاب سرگذشت موسیقی ایران به این مسأله می پردازد و اشاره میکند کمانچه در دوران صفوی و پس از آن به عنوان یکی از سازهای اصلی موسیقی ایرانی جایگاه مهمی پیدا کرد.البته ساز کمانچه سازی کهن است که در سالهای دور نیز در موسیقی قومی بخشهای مختلف ایران وجود داشته است. کمانچهی ترکمنی، آذربایجانی، لری، بختیاری و کمانچه محلی کرمانجی و… هرکدام ویژگی های خاص خود را دارند و به یکی از اقوام ایرانی مربوط میشوند.
ساختار ساز کمانچه
دایره المعارف فارسی جلد دو در مورد کمانچه این گونه نوشته است: کمانچه؛ از سازهای زهی قدیم ایران و در واقع نوع تکامل یافته رباب است. کاسه گرد و پایه آهنی دارد و مانند تار و ویولون سیمهای آن را با گوشی محکم و کوک میکنند. کمانی که با آن کمانچه را مینوازند کمانه نام دارد و همان است که در ویولن کلمه فرانسوی آرشه به معنی کمان کوچک جای آن را گرفته است.
قسمتهای تشکیل دهنده ساز کمانچه
قسمت اصلی تشکیل دهندهی ساز کمانچه، کاسه ی آن است که در شکلها و چوبهای مختلف ساخته میشود. کاسههای کمانچه های مختلف ممکن است در اندازه ها و با چوب هایی از جنسهای مختلف ساخته شوند.
کاسه کمانچه
کاسه کمانچه عموما به شکل کروی یا مخروطی ناقص ساخته می شود. کمانچه هایی که کاسه ی آنها به شکل مخروط ناقص است را معمولا به صورت پشت باز درست میکنند.این مدل از کمانچه بیشتر در استان های مرکزی ایران، خصوصا لرستان رایج هستند. این نوع از کمانچهها صدایی قوی و شفاف دارند و به دلیل اینکه کاسه ی آنها سبک وزن است برای نواختن قطعاتی که احتیاج به چرخاندن سریع کمانچه دارند آسانتر هستند.کاسه های کروی کمانچهها به دو شکل ساخته میشوند، یک تکه و یا ترکهای که از کنار هم گذاشتن ترکهها درون قالب و خم کردن آنها ساخته می شود.
نوع پشت باز کمانچهها عموما از چوب توت یک تکه درست می شود.کاسههای کروی یک تکه ممکن است از چوبهای مختلفی ساخته شوند، اما معمولا از چوب گردو برای ساخت آنها استفاده می شود. کاسه های کروی از کاسه های ترکه ای سنگین تر هستند و به همین دلیل چرخاندن ساز در آنها سختتر است.کاسه کمانچه در شهرها و استان های مختلف ایران ممکن است باهم متفاوت باشد، اما کاسه کمانچه به شکل سنتی قطری حدود بیست سانتیمتر دارد. درحالیکه کاسه ی کمانچهی ترکمنها بسیار کوچکتر است. در کشورهای دیگر نیز سازهایی شبیه به کمانچه دارند که اغلب با پوست نارگیل ساخته میشوند و قطر کاسهی آنها کوچکتر است.
پوست دهانه کمانچه
بر روی دهانهی کمانچه یک پوست میکشند که ممکن است پوست حیوانات مختلفی از جمله گاو، آهو یا ماهی باشد.برعکس کاسه که به شکل های مختلفی ساخته میشود، دستهی کمانچه معمولا به یک شکل ساخته میشود و جنس آن از چوب درخت گردو است. فرم دسته به شکل مخروطی ناقص و قطر آن از پایین به بالا کمی زیاد میشود. طول دستهی کمانچه هم حدود ۳۱ سانتیمتر است.امروزه کمانچه دارای ۴ سیم است، اما این تعداد در گذشته سه سیم بوده است. سیم پس از عبور از روی شیطانک و دسته، از روی کاسه گذشته و به سیمگیر متصل میشوند.
دسته
دستهی ساز مانند لولهای تو پر از چوب است که طول آن تقریبا ۲۵ و قطر آن ۳ سانتی متر است.
خرک
خرک کمانچه از جنس چوب و یا استخوان است که طول آن ۴ و ارتفاعش ۲ سانتی متر است. خرک توسط دو پایهی کوچک خود روی پوست کاسه قرار میگیرد.
سرپنجه
سرپنجه در ابتدای طول دسته قرار گرفته و از جنس چوب است. سطح رویی آن توخالی است. چهارتا گوشی دو به دو در طرفین آن قرار گرفته است. در قسمت بالای سر پنجه صراحی، تاج یا تنگ قرار دارد.
گوشیها
کمانچه چهار عدد گوشی به تعداد سیمهای ساز و به صورت میخ سر پهن از جنس چوب دارد که در طرفین سر پنجه قرار گرفته است. قسمت پهن گوشی در دست نوازنده برای کوک کردن به راست و چپ میچرخد. قسمت باریک آن داخل فضای خالی سر پنجه است و یک سر سیم به دور آن پیچیده میشود.
شیطانک
استخوان یا چوب باریک و کم ارتفاعی است به اندازهی عرض دسته که بین سرپنجه و دسته قرار دارد و سیمها از روی شیارهای کم عمق آن عبور میکنند و به گوشیها وصل میشوند.
سیم گیر
قطعهای کوچک از جنس چوب یا فلز است که در انتهای بدنهی کاسه نصب میشود و یک سر سیمها به آن بسته میشود.
پایه
میلهای باریک و فلزی و متحرک به طول ده سانتی متر که هنگام نوازندگی یک سر آن با پیچ به ته کاسه بسته میشود و انتهای آن روی پا یا زمین قرار میگیرد.
نوازندگی کمانچه
برای نواختن کمانچه از آرشه استفاده میشود، که ابتدا به نام کمانه شناخته میشده است. آرشه در واقع چوبی به طول ۶۰ سانتیمتر است که به یک طرف خم شده و جنس آن از موی دم اسب است.برعکس سازهای زهی غربی، که موی آرشه محکم روی چوب کشیده میشود، موی آرشهی کمانچه محکم روی چوب کشیده نمیشود، خود نوازنده در هنگام نواختن ساز فشار آرشه روی سیم را تنظیم میکند.
آرشه کشی کمانچه
صدای کمانچه به موارد مختلفی وابسته است از جمله: جنس چوب، شکل کاسه، اندازه های ساز، جنس پوست، ضخامت کاسه در نقاط مختلف، خرک، جنس سیم ها و….
