معرفی ساز لوت (Lute)
در موسيقی، لوت (lute) هر نوع ساز كوردو فون (chordophone) زخمهاي يا آرشهاي است كه سيمهاي آن موازي با شكم ساز يا صفحه صدا (soundboard) هستند و در امتداد يك گردن (neck) يا pole خاص كشيده شدهاند. در اين حالت، سازهايي همانند سيتار هندي به عنوان لوت طبقهبندي ميشوند. ويولن و رباب (rebab) اندونزيايي لوتهاي آرشهاي هستند و ساميسن (samisen) و گيتار غربي لوتهاي زخمهاي (plucked) هستند.
ساز لوت (Lute) یکی از سازهای قدیمی اروپایی است که در گروه سازهای زهی قرار میگیرد و با یک مضراب بلند نواخته میشود. خانواده ی لوت ها خانواده ی بزرگ و متنوعی هستند و در اصطلاح به تمام سازهای زخمه ای یا آرشه ای که سیم های آن موازی با صفحه ی انگشت گذاری و در امتداد دسته ی سازکشیده شده اند لوت میگویند. برای مثال سازهایی مثل سیتار در هند و رباب نیز میتوانند در این تقسیم بندی قرار بگیرند.در اروپا یاز لوت ساز رایجی است که تاریخچه ی آن به قرن 16 و 17 میلادی برمیگردد.
تاریخچه ی ساز لوت
بسیاری میگویند که شکل این ساز الهام گرفته از ساز موسیقی عود یا بربط است. حتی دسته ای از محققان بر این باورند که ریشه ی کلمه ی «لوت» به عربستان و کشورهای خاورمیانه برمیگردد. برخی نیز میگویند که لوت شکل تغییر شکل یافته ی کلمه ی «رود» یا «روده» به معنای رشته میباشد.ساز لوت در سده های میانه و در دوره نوزایی و سپس در موسیقی باروک در اروپا بسیار رایج بود. لوت یکی از سازهای مهم غیرمذهبی دوره رنسانس بوده است. این ساز صدای آرامی دارد و به عنوان همراهی کننده بخش باس از آن استفاده میشود.جالب است بدانید که بسیاری از افراد ساز گیتار را نوعی ساز زهی از خانواده ی لوت ها میدانند.
در اروپا لوت به يك ساز زهي زخمهاي رايج در قرون 16ام و 17ام برمیگردد. ساز لوت كه در موسيقي و هنر اروپايي دوران رنسانس و باروك برجسته است ساز عربي عود است. اين ساز در قرن 13ام از راه اسپانيا به اروپا وارد شد و هنوز در كشورهاي عربي نواخته ميشود. لوت اروپايي نيز همانند عود، بدنهاي گلابیشکل و عميق با يك گردن و يك pegbox bent-back است که سیمها به يك پل سفت و مشابه گيتار كه به شكم ساز چسبانده شده است، متصل هستند. لوتهاي اروپايي داراي يك حفره صدايي بزرگ دايرهاي كه در داخل شكم ساز قرار دارد كه با اشكال کندهکاریشده گل رز در داخل شكم ساز تزئين شدهاند.
اولين لوتهای اروپايي همانندسازهای اعراب داراي چهار سيم بودند كه اين سیمها توسط زخمه quill، كنده میشوند. تا قرن 14 ام سیمها جفت شده يا بهصورت دسته (courses) درآمدند. در قرن 15 ام زخمه كنار گذاشته شد و بهجای آن از انگشتان استفاده شد، پردههای متحرك از جنس روده به صفحه انگشت گذاري (fingerboard) اضافه شد و به اين ساز يك دسته سيم پنجم اضافه شد. تا قرن 16 ام فرم كلاسيك لوت تثبيت شد كه شش دسته سيم آن (دسته بالايي يك تك سيم است) روي G–c–f–a–d′–g′ كوك شد، كه در G دوم زير C وسط شروع میشود.
روشهای نواختن ساز داراي اسلوب خاص شدند، موسيقي در تيبلچر (tablature) نوشتهشده كه سيستم نوشتاري است كه خطوط حامل از خطوط افقي نمايشگر دستهها (courses) لوت میشوند و حروف يا اشكال كه روي خطوط قرار داده میشوند نشاندهنده پردهای است كه بايد نگه داشته شود و سیمها كه بايد توسط دست راست كشيده شوند.
ساختمان لوت
شکل ظاهری لوت شباهت زیادی به ساز عود دارد. این ساز از بدنه ای به شکل گلابی تشکیل شده که گردن ساز به آن متصل است. لوت های اروپا یک حفره ی صدای دایره ای در بدنه ی خود دارند که با اشکال کنده کاری شده و تزئینات زیبایی مشخص میشود.اولین لوت ها در اروپا از چهار سیم تشکیل شده بودند تا اینکه در قرن چهاردهم سیم های آن به صورت جفت کنار هم قرار گرفتند. در قرن پانزدهم زخمه ی مخصوص ساز کنار گذاشته شد و نوازندگان با انگشت اقدام به نواختن این ساز میکردند.
بعد از آن به مرور پرده های متحرکی از جنس روده به دسته ی ساز اضافه شد و در نهایت در قرن شانزدهم شکل کلاسیک لوت که از شش سیم تشکیل میشد شکل گرفت.در مورد جنس بدنه ی ساز هم باید بدانیم که این ساز تماما از چوب ساخته میشود و صفحه ی صدای مسطح و نازکی نیز روی آن تعبیه میشود که این صفحه ی صدا با چوب های دارای قابلیت رزونانس مثل چوب درخت صنوبر ساخته میشود.
اجزای ساز لوت
ساز لوت دارای بدنه ای گلابی شکل با یک گردن است و سیم ها به یک پل سفت که به شکم ساز چسبانده شده است، متصل هستند. لوت ها دارای یک حفره صدایی بزرگ دایره ای هستند که در داخل شکم ساز قرار دارد.
- کاسه ساز لوت:پشت بدنه ساز، از چوب های سخت مانند چوب افرا، گیلاس، آبنوس، بلسان بنفش، رزوود، گران و یا موادی به نام ریب ساخته می شود. که این ریب های نواری به هم متصل شده، و یک بدنه گرد عمیق برای ساز شکل می دهند.
- دسته ساز:دسته ساز لوت از چوب سبک با یک روکش از چوب سخت (معمولاً آبنوس) برای افزایش تداوم صفحه پرده (fretboard) زیرسیم ها ساخته شده است.
- گوشی ساز:جنس چوب استفاده شده درگوشی ها اهمیت بسیاری دارد. با توجه به اینکه چوب بر اثر گذشت زمان و از دست دادن رطوبت دچار تغییرات می شود، باید در انتخاب چوب خاص برای گوشی ها دقت نمود. بنابراین بیشتر گوشی ها را از چوب درختانی مانند گلابی یا چوب های مشابه آن می سازند.
- خرک ساز:خرک ساز لوت، از چوب درختان میوه ساخته شده و معمولاً در فاصله بین یک پنجم تا یک هفتم طول شکم قرار دارد. حفرههایی که روی خرک وجود دارند، سیم ها را در خود نگه میدارند. خرک ها اغلب به رنگ سیاه هستند با چوبی که اغلب به لاک الکل آغشته شده و اغلب تزئیناتی حلزونی شکل دارند.
- پردهها:پرده ها از حلقه هایی از جنس روده ساخته شده اند، که در اطراف دسته پیچانده شده اند. در اثر استفاده پرده ها فرسوده می شوند و باد هراز چند گاهی عوض شوند. چندین پرده معمولاً به بدنه ساز چسبانده می شود. تا امکان متوقف کردن دسته های با بالاترین زیروبمی تا یک اکتاو کامل بالاتر از سیم باز را فراهم سازند.
- سیمها:سیم های این ساز در چند دسته منظم قراردارند، در لوت های اواخر دوره باروک دو دسته سیم بالایی تک هستند. دسته ها به ترتیب شماره گذاری میشوند که از بالاترین نت تا پایین ترین ادامه می یابند.سیم های ساز لوت معمولاً از تکه های کوچک روده گوسفند ساخته شده اند. سیم های از جنس روده برای نواختن قطعات معروف تر هستند، اما متأسفانه این نوع سیم ها در مقابل تغییرات آب و هوایی و رطوبت حساس هستند. سیم های نایلونی پایداری بیشتری دارند اما از نظر کیفیت چندان تعریفی ندارد.
ویژگی سیم ها
سیم لوت به طور سنتی از تکه های نازک و بلندی از روده ی گوسفندان ساخته میشد. امروزه نیز سیم بسیاری از لوت ها از قسمت هایی از روده ی حیوانات مختلف ساخته میشوند. اما به طور کلی بیشتر مدل های این ساز سیم هایی از جنس مواد مصنوعی دارند.سیم های روده ای در هنگام نوازندگی عملکرد بهتری نسبت به مواد مصنوعی از خود نشان میدهند اما متاسفانه مقاومت آن ها بسیار پایین است و در مقابل کوچکترین تغیرات رطوبت و دما از بین میروند.
دسته ساز لوت هم معمولا از یک تکه چوب سبک با روکش سخت مثل آبنوس ساخته میشود. جنس چوب استفاده شده درگوشی ها اهمیت بسیاری دارد. با توجه به اینکه چوب بر اثر گذشت زمان و از دست دادن رطوبت دچار تغییرات می شود، باید در انتخاب چوب خاص برای گوشی ها دقت نمود. بنابراین بیشتر گوشی ها را از چوب درختانی مانند گلابی یا چوب های مشابه آن می سازند.
صفحه صدا در ساز لوت (Lute)؛
لوتها كاملاً از چوب ساخته میشوند. صفحه صدا يك صفحه مسطح نازك به شكل اشك از چوب داراي قابليت رزونانسي يا طنیناندازی (معمولاً صنوبر) است در تمامي لوتها صفحه صدا يك حفره صداي تزئين شده تك (گاهي اوقات سهگانه) زير سیمها به نام رز (rose) است. حفره صدا باز نيست بلكه با يك صفحه مشبك پوشانده شده است كه مستقيماً از چوب صفحه صدا درآمدهاست. هندسه صفحه صداي لوت نسبتاً پيچيده است كه شامل سيستمي از ميله گذاري است كه عمود بر سیمها در طولهای مشخصي در طول كلي شكم قرار میگیرند.
ضخامت صفحه صدا تغيير میکند، ولي ازنظر هندسي بين 1.5 تا 2 میلیمتر متغیر است. برخي سازندگان ساز شكم ساز را در هنگام ساخت ساز، با اندازههای متفاوتی میسازند.شكم لوت تقريباً هرگز پرداخت نمیشود ولي در برخي موارد سازنده ساز ممكن است روي ساز را با يك پوشش خيلي نازك از لاکالکل يا لعاب اندازه میزند تا آن را تميز نگاه دارد.
شكم مستقيماً به ريب متصل میشود، بدون لایهای چسب در کنارهها و يك cap و counter cap به داخل و خارج انتهاي پائيني كاسه چسب زده میشوند تا سفتي بيشتري به همراه داشته و سطح چسب كاري را افزايش دهند. بعد از اتصال سطح رويي ساز به کنارهها، يك معمولاً در اطراف لبه صفحه صدا نصب میشود. half-binding تقريباً نصف صفحه صدا ضخامت دارد و معمولاً از يك چوب با رنگ متضاد ساخته شده است.
پشت ساز لوت (Lute)؛
پشت يا پوسته از نوارهايي از چوب سخت (چوب افرا، گيلاس، آبنوس، بلسان بنفش (رزوود)، گران (gran)، یا موادی به نام ريب ساخته میشود كه اين ريبها لبه به لبه با چسب به هم متصل شده كه يك بدنه گرد عميق براي ساز شكل دادهاند. براي تقويت صفحه صدا در داخل آن brace ها قرار دادهشدهاند).خرك گاهي اوقات از چوب درختان ميوه ساخته شده و به صفحه صدا معمولاً مابين یکپنجم و یکهفتم طول شكم قرار دارد.
خرك زيني جداگانه نداشته ولي حفرههایی كه روي آن ايجاد شدهاند كه سیمها در آنها مستقيماً قرار میگیرند. خرك به نحوي ساخته شده است كه از نظر ارتفاع و طول باريك میشود، كه انتهاي كوچك سیمهای تربل وانتهای بالتر و عریضتر سیمهای باس را نگه میدارند.خرکها اغلب به رنگ سياه هستند با چوبی که اغلب به لاکالکل آغشته شده و اغلب تزئیناتی حلزونیشکل يا ديگر تزئينات روي انتهاي خرکهای لوت به هم متصل شدهاند.پردهها از حلقههایی از جنس روده ساخته شدهاند كه در اطراف دسته پيچانده شدهاند. در اثر استفاده پردهها فرسوده میشوند و باد هراز چند گاهی عوض شوند. چندين پرده معمولاً به بدنهساز چسبانده میشود تا امكان متوقف كردن دستههای با بالاترين زیروبمی تا يك اكتاو كامل بالاتر از سيم باز را فراهم سازند.
سیمهای ساز لوت (Lute)؛
ازنظر تاريخي از روده حيوانات ساختهشدهاند، معمولاً از تکههای كوچك روده گوسفند (گاهي اوقات همراه با فلز) و هنوز از روده يا يك جايگزين مصنوعي ساختهشدهاند و روي سیمهای با زیروبمی پائين تر نايلون فلز تابيده شده است و هر دو مورد استفاده عمومي هستند. روده براي نواختن قطعات پريود (متناوب) معتبر است، اگرچه متأسفانه اين نوع سیمها در مقابل نامنظمي و پايداري زیروبمی با توجه به تغييرات در رطوبت حساس هستند. نايلون پايداري كوك بيشتري نشان میدهد ولي از نظر کیفیت چندان طرفداری ندارد.
catline هستند كه بهعنوان باسها روي سازهاي قديمي مورد استفاده قرار میگرفتند. Catline چندين سيم رودهای هستند كه به هم تابيده شدهاند و در محلول فلزي سنگين براي افزايش جرم سيم فرو برده شدهاند. Catlineها میتوانند در مقايسه با سیمهای نايلوني تابيده شده با زیروبمی برابر قطر كاملاً بزرگتری داشته باشند. آنها بيسي توليد میکنند كه متفاوت از رنگ صداي بيسهاي نايلوني است.
سیمهای لوت در دستههایی منظم شدهاند، هر يك، اگرچه دسته با بالاترين زیروبمی معمولاً از يك سيم تشكيل شده است كه چانترله ناميده میشود. در لوتهاي اواخر باروك دو دسته سيم بالايي تك هستند. دستهها به ترتيب شمارهگذاری میشوند كه از بالاترين زیروبمی ادامه مييابند، بنابراين chanterelle اولين دسته است. جفت بعدي سیمها دسته دوم است، غيره. بنابراين يك لوت دوره رنسانس8 سیمِ معمولا 15 سيم دارد و لوت دوره باروك با 13 دسته سيم 24 سيم دارد. دستهها روي يونيسون براي زیروبمیهای ميانه كوك میشوند، ولي براي زیروبمیهای پائين تر يكي از سیمها يك اكتاو بالاتر كوك میشود.
دسته سیمها روي يونسون براي زیروبمی بالا و ميانه ولي براي زیروبمی پائينتر يكي از دو سيم روي يك اكتاو بالاتر قرار میگیرد و دو سيم از يك دسته تقريباً هميشه متوقف میشوند و با هم كنده میشوند (زخمه زده میشوند)، ولي در موارد نادر، يك قطعه نياز دارد كه دو سيم از يك دسته بهصورت جداگانه متوقف شوند و كنده شوند. كوك يك لوت يك مسئله پيچيده است. طراحي لوت اين ساز را براي اندازهاش بهشدت سبك میسازد.