ساز سه‌تار از سازهای مضرابی و زهی موسیقی ایرانی است که در ساخت آن از چوب، فلز، زه یا نخ نایلون استفاده می شود. وسعت سه تار نزدیک به سه اکتاو است. سه‌تار را را اغلب با مضراب نمی‌نوازند بلكه با ناخن (انگشت سبابه)، نواخته میشود. سه‌تار و انواع سازهای شبیه به آن مانند تنبور و دوتار و چگور در نواحی مرکزی آسیا و خاورمیانه رواج داشته‌است.
تاریخچه ساز سه تار
سه‌تار در گذشته سه سیم (تار) داشته و اکنون چهار سیم دارد (البته سیم سوم و چهارم آن نزدیک به هم قرار دارند و همزمان نواخته میشوند و مجموعهٔ آن دو را معمولاً سیم «بم» می‌نامند).با گذشت زمان کسانی چون ابونصر فارابی، ابوعلی سینا، صفی الدین ارموی و از متأخران ابوالحسن صبا لزوم افزایش یک سیم دیگر (این سیم از نظر تاریخی سیم چهارم است ولی سیم سوم خوانده میشود) به این ساز را درک کرده اند. سه تارهای امروزی دارای چهار سیم هستند.سیم سوم سه تار به سیم مشتاق معروف است و به روایتی از ابوالحسن صبا این سیم را نخستین بار درویشی به نام مشتاق علیشاه به ساز سه‌تار افزوده است.
قدیمی‌ترین تصویر مربوط به سه‌تار به یکی از نقاشی‌های دیوار یکی از مقابر مصری تعلق دارد که مربوط به سال‌های ۱۴۱۱ تا ۱۴۲۰ ق.م است. در این تصویر، سازی شبیه به سه تار به همراه نوازنده نقاشی شده. با وجود اینکه ساز درون نقاشی شبیه به سه‌تار است اما باید به این نکته توجه کرد که همه سازهای زخمه‌ای ساختاری شبیه به هم دارند و از یک کاسه، یک دسته و تارهایی که از ابتدای دسته تا انتهای کاسه کشیده شده، تشکیل شده‌اند. این نوع از سازها انواع بسیار متفاوتی دارند و با تغییراتی در شکل و اندازه کاسه، دسته یا تعداد سیم‌ها، تبدیل به سازی متفاوت با نامی متفاوت در نقطه ای از دنیا میشوند.
با کنار گذاشتن تصاویر به جا مانده از سازهایی شبیه به سه تار در تمدن ها و سرزمین‌های مختلف، و محدود کردن تصاویر، به تصاویر یافت شده در ایران، به یک تابلوی مینیاتوری فوق العاده زیبا می‌رسیم که صحنه اعدام ضحاک را به تصویر کشیده است. این تصویر که در شاهنامه بایسنقری کشیده شده است یک سه تار را در تصویر نشان می‌دهد که نوازنده ای درحال نواختن آن است. ساز تصویر شده در این مینیاتور بسیار زیبا و با همه جزئیات کشیده شده است. کاسه این ساز کمی از سه تار امروزی بزرگتر است و دارای سه سیم است.
چگونگی نواختن ساز سه تار
سه تار را از خانواده تنبور دانسته اند و امروزه در مقایسه به تار نردیکتر است و معمولا نوازندگان تار با ساز سه تار نیز آشنایی دارند. سه‌تار در حالت نشسته به صورت افقی روی ران پا قرار می گیرد به نحوی که دسته آن در طرف چپ و کاسه آن در طرف راست نوازنده است. نوازنده سر انگشتان دست چپ را روی پرده های(دستان) دسته حرکت می دهد و با ناخن سبابه دست راست بر آن زخمه می زند. سه تار را به علت سبکی وزن ایستاده هم می نوازند.
بخش های مختلف ساز سه تار
بطور کلی میتوان سه تار را شامل سه بخش کاسه، دسته و پنجه دانست. و در بخش بندی دقیق تر میتوان ساز را به قسمت های زیر تقسیم کرد:
کاسه طنینی سه تار
کاسه یکی از اجزای اصلی سه تار است که فرمی شبیه به گلابی و چوبی دارد. یک صفحه ی چوبی روی دهنه ی این کاسه قرار می گیرد. کاسه ی سه تار ممکن است از چوب یک تکه باشد، یا از کنار هم قرار دادن ترکه های چوبی بسیار نازک ساخته شود، در این حالت ممکن است برای زیبایی بیشتر از استخوان یا صدف نیز در کنار چوب استفاده شود. سه تار کاسه ای شبیه به تنبور یا عود دارد با این تفاوت که کاسه اش کمی کوچکتر است و عموما از چوب درخت توت ساخته میشود.
صفحه رو
صفحه رو، صفحه ای از جنس چوب است که روی سکاسه قرار می گیرد و با سوراخ های کوچکی که بر روی آن تعبیه میشود، صدا از کاسه ی طنینی خارج می شود.
خرک ساز سه تار
خرک برای جدا نگهداشتن سیم های سه تار از یکدیگر طراحی شده است. جنس آن از چوب است و اندازه ی حدودی آن ۴ سانتی متر به ارتفاع ۷ میلی متر است. سطحی که روی صفحه قرار می گیرد، صاف و قسمت رویی آن شیارهایی دارد که سیم از داخل آنها عبور میکند.
دسته ساز سه تار
دسته‌ی سه تار یک لوله چوبی توپر است با قطر حدودی ۲/۵ سانت و طولی بین ۴۰ تا ۵۰ سانتی متر. دسته سه تار از یک سمت به انتهای کاسه متصل است و از سمت دیگر به سرپنجه اتصال دارد. روی آن مسطح، و قسمت پشت آن حالت کروی دارد و پرده ها روی آن بسته می شوند.
پرده ساز سه تار
پرده‌ها نقش تقسیم بندی فواصل موسیقایی بر روی دسته را به عهده دارند. آنها نخ‌های نازکی از جنس ابریشم یا روده ی حیوانات هستند که بر روی عرض دسته تار سه لا و چهارلا بسته می شوند.
تعداد این پرده ها در سه تار ۲۶ تا است. یکی از این پرده ها قبل از شیطانک بسته می شود و فاصله ای که با شیطانک دارد روی صدای سه تار موثر خواهد بود. امروزه، باتوجه به تلاش های استادان ساخت سه تار از جمله استاد محمدرضا ژاله، از پرده هایی با جنس نایلون میتوان استفاده کرد، که کمک زیادی به نوازندگان میکند، زیرا این جنس، باعث می شود حرکت دست نوازنده بر روی دسته ی سه تار آسان تر شود، و همچنین تکنیک ویبره یا لرزش با دست چپ را ساده تر می کند و هیچ تاثیری بر صدای سه تار نیز ندارد.
شیطانک
قسمتی که بین بخش اصلی دسته و پنجه ی سه تار قرار دارد، شیطانک گفته می شود. جنس شیطانک از استخوان یا پلاستیک است و نقش آن مجزا کردن و هدایت سیم‌ها در بالای دست است.
سرپنجه سه تار
به قسمت بالای دسته ی سه تار سرپنجه گفته می شود. این قسمت که از جنس چوب است، دارای ۴ گوشی در دو سمت خود می باشد. در بعضی مواقع داخل سرپنجه را به سمت بیرون خالی میکنند و سیم ها را مانند سیم های تار می بندند، در بعضی موارد نیز سرپنجه را در ادامه ی دسته و در همان راستا می سازند و سیم ها را دور گوشی‌ها و به سمت بیرون سرپنجه می بندند.
سیم گیر
یکی دیگر از قسمت های سه تار، سیم گیر است که در قسمت پایین کاسه ی سه تار قرار دارد و از جنس استخوان است. گره سیم های سه تار روی شیارهای سیم گیر می افتد.
تعداد و جنس سیم های تار
سه تار ۴ سیم از جنس فلز با ضخامت های مختلف دارد. این ساز در گذشته سه سیم داشته است و با گذشت زمان مشتاق علیشاه سیم چهارم را اضافه نموده و به همین دلیل، به این سیم، سیم مشتاق نیز می گویند. سیم یکم یا سیم سفید سه تار از جنس فولاد، سیم دوم یا سیم زرد از جنس برنز، سیم سوم یا سیم مشتاق از جنس سیم اول و به اندازه ی سیم اول است، و سیم چهارم هم زرد رنگ و ضخیم تر از سایر سیم هاست.
گوشی
گوشی‌ها در کنار سرپنجه قرار دارند و سیم ها از یک سمت به سیم گیر و از سمت دیگر به گوشی ها متصل هستند. گوشی‌ها برای کوک کردن ساز به کار می روند و با پیچاندن آنها ساز سه تار کوک می شود.
چرا ساز سه تار چهار سیم دارد؟
احتمالا شما نیز این سوال را از خود پرسیده‌اید که چرا ساز سه تار چهار سیم دارد؟ سیم چهارم به مرور زمان به این ساز اضافه شده است. به نقل از بسیاری منابع معتبر، ابوالحسن صبا روایت کرده که درویشی با نام “مشتاق علیشاه کرمانی” نخستین بار سیم چهارم را به ساختار سه‌تار اضافه کرد. به همین دلیل است که سه‌تارنوازان سیم چهارم را “سیم مشتاق” می‌نامند. افزودن سیم چهارم به سه تار توانست توانایی‌های نوازندگی با این ساز را گسترش و بهبود ببخشد و این ساز را بیشتر رواج دهد. نکته قابل توجه این است که سیم اضافه شده اگرچه چهارمین سیم از نظر زمانی است، اما در شمارش سیم ها از پایین به بالا سیم سوم خواهد بود. سیم سوم و چهارم در کنار هم و نزدیک به هم قرار گرفته اند و همزمان باهم نواخته میشوند، مجموعه این دو سیم با هم را سیم “بم” میگویند.
مراقبت از ساز سه تار
سه تار سازی حساس به محیط اطراف است. تغییر دما و میزان خشکی یا رطوبت هوا بر کیفیت صدا دهی و ارتعاشات آن تاثیر مستقیم می گذارد. بنابراین پس از خرید با رعایت موارد زیر در مراقبت از ساز خود بکوشید:
- سه تار را در جعبه یا پوشش قرار دهید تا از تاثیر محیط اطراف بر آن بکاهید.
- ساز را در معرض نور آفتاب، دستگاه های گرم کننده یا خنک کننده محیط قرار ندهید.
- از خواباندن ساز بر سطح زمین یا سطوح دیگر بپرهیزید و حتی الامکان آن را آویزان کنید.
- با دست های آلوده ساز را ننوازید چرا که بر دسته، سیم ها و پرده ها تاثیر منفی می گذارد.
- در محل قرار دادن ساز، جعبه یا پوشش آن، نم گیر مخصوص قرار دهید.
- ساز را به طور مرتب بنوازید. سازهایی که ننواخته رها می شوند به اصطلاح صدایشان می خوابد.
