معرفی ساز باغلاما

ساز باغلاما از معروف ترین ساز های ترکیه بوده و این ساز از خانواده سازهای زهی زخمه ای است. که با زخمه زدن مضراب پلاستیکی یا سرانگشتان دست (شلپه یا شرپه) بر عامل مرتعش شونده، نواخته می شود. باغلاما در آناتولی، شمال عراق و آذربایجان رایج است.این ساز در موسیقی کلاسیک عثمانی، موسیقی محلی ترکی، موسیقی ترکی قشقایی، موسیقی آذری، موسیقی کردی، موسیقی آشوری، موسیقی ارمنی، و در بخش‌هایی از سوریه، عراق و کشور بالکان استفاده می‌شود.

معنی لغوی باغلاما

باغلاما در لغت ترکی به معنی فعل امر نَبندْ (از مصدر بستن: Bağlamak) و همچنین به معنای اتصال (بند و بست) است. كه این معنی به مفهومی كه در موسیقی دارد نزدیك تر می باشد.شاید نام آن را بتوان به وجود دستان و بندهای موجود روی دسته اش ارتباط داد. همچنین می تواند به منظور پرده بستن بر روی قوپوز و سازهای هم خانواده ی آن و نیز بستن و سوار کردن صفحه ی ساز بر روی کاسه ی طنینی مرتبط باشد.

در شهر های ترک زبان این ساز را با نام های دیگری همچون بولگاری، بوزوک، جورا، چالغی، چوگور، چکو، دمبرا، دینقیر، زیمبرا و تنبور نیز می شناسند.باغلاما در معنی سنتی ترکی، یک نوع مسابقه رقابت شعر است. در طول این مسابقه که عموماً چندین روز ادامه دارد، آشیق ها در مصاف هم داستان گویی می کنند.شخصی که شعرها و نغمه های بیشتری در حافظه داشته، برنده می شود و ساز رقیب را نیز به عنوان نشانی از پیروزی به او می دهند. امروزه این سنت در آذربایجان از میان رفته، اما در ترکیه هنوز متداول است.

تاریخچه ساز باغلاما

ساز باغلاما ریشه ترکی دارد و ساز ملی قوم ترک و منطقه آناتولی به حساب می آید. سازهای هم خانواده آن در نیم قرن گذشته در کشورهای همسایه ترکیه (ایران، عراق، آذربایجان) رواج یافته است. این ساز در موسیقی کلاسیک عثمانی، موسیقی محلی ترکی، موسیقی آذری، موسیقی آشوری، موسیقی ارمنی، و در بخش هایی از سوریه، عراق و یونان و کشورهای بالکان نواخته می شود.به گفته موّرخان تنبور باغلاما در قرن یازدهم یا حتی پیش تر از آن توسط سلجوقیان وارد آناتولی شده است.

به مرور این ساز در موسیقی آن نواحی ترویج یافت و با پیشرفت فرهنگ و موسیقی، در اشکال مختلفی ساخته شد.به گفته برخی دیگر ساز باغلاما مربوط به نیمه دوم قرن هجدهم بوده که در چندین نوشته اروپایی به آن اشاره شده، پس از گذشت حدود یک قرن، ساز مشابه باغلاما در ترکیه شهرت بیشتری به دست آورده و سیر تکامل خود را تا پیوستن به گروه های موسیقی محلی طی کرد.همچنین ابزاری شبیه به باغلاما در حفاری های باستان شناسی از سومر و هیتی در آناتولی و در یونان باستان کشف شده است. اما برای قدمت نام گذاری آن هنوز منشأ مشخصی نیست.

موّرخان بر این باورند که باغلاما و سازهای هم خانواده آن ماحصل تغییراتی هستند که بر روی ساز تنبور صورت گرفته است. از این تغییرات می توان به افزایش تعداد پرده ها، صدادهی ساز، روش نواختن، تعداد و ترتیب فرت ها روی دسته نام برد. به هر صورت، باغلاما و سازهای هم خانواده آن، نقش بسیار مهمی در انتقال فرهنگ و موسیقی ترکیه به دنیا ایفا کرده اند.

باغلامای امروزی

با توجه به مدرن شدن جوامع و تغییر ذائقه مخاطبان موسیقی پس از سال ۱۹۶۰، نوازندگان آموزش دیده‌تر شدند و تکنیک‌های نوازندگی را توسعه دادند. همچنین این افراد قدرت و امکانات بیشتری برای تحلیل و عیب یابی مسائل فنی و صدای سازها پیدا کردند. به طور مثال از آن زمان صدادهی ساز، روش نواختن، و تعداد فرت و ترتیب آن‌ها روی دسته تکامل پیدا کرد.

در حدود سال ۱۹۷۰ تنوع زیادی در تعداد فرت و نوع کوک وجود داشت. در این ساز به طور معمول از هفده پرده یا فرت برای یک اکتاو استفاده می‌شده، اما پرده‌های اصطلاحا non-diatonic ( غیر دیاتونیک ) هنوز از موقعیت استانداردی بر روی دسته برخوردار نبودند. از نیمه دوم دهه ۱۹۸۰ به نظر می‌رسد اصلاحاتی در این باره صورت گرفت. Sabri Yener در Bağlama öğretim metodu ( روش تدریس باغلاما ) و Irfan Kurt در Bağlamada düzen ve pozisyon ( کوک و تکنیک نواختن باغلاما ) هر دو هفده فرت را در اکتاو به صورت فنی تایید کردند، از جمله پنج فرت غیر دیاتونیک.

به این ترتیب پس از گذشت چندین دوره و توسعه تکنیک‌های نوازندگی، ساز باغلاما به شکل امروزی تکامل یافت. باغلاما دارای ۷ عدد سیم می‌باشد و کاسه ای به شکل نیمه گلابی دارد که به دسته متصل می‌شود. بر روی دسته نیز پرده‌ها بسته می‌شوند و سیم‌ها نیز در امتداد دسته از انتهای کاسه تا سردسته ساز کشیده می‌شود.سیم‌ها در انتها به سیم گیر متصل شده و در انتهای ساز به دور گوشی‌ها پیچیده می‌شوند. به طور کلی باغلاما دارای دو نوع دسته کوتاه و دسته بلند است که به نوع دسته بلند آن دیوان نیز گفته می‌شود. در معرفی باغلاما اجزای این ساز را به صورت کامل برای شما شرح می‌دهیم.

سازهای هم خانواده باغلاما

در انواع و اندازه های گوناگون مطابق با هدف مورد نظر ساخته می شود:

جورا (Cura)

تانبورا (Tanbura)

باغلاما دسته کوتاه (Çöğür,Kısa Sap Bağlama)

باغلاما دسته بلند (ِUzun Sap Bağlama)

دیوان (Divan)

میدان (Meydan)

بُزوک (bozuk)

بولگاری (bulgari)

ایكی تتَلی (iki telli)،

متریال در ساخت باغلاما

برای خوشنوایی و خوش صدایی ساز سازندگان نهایت دقت و حوصله را به خرج می دهند. ساخت کاسه ی ساز از چوب درختان مختلف صورت می گیرد. اما در قسمت پشت کاسه از چوب های نازک استفاده می شود که به این قسمت اتصال می یابند. در محل وصل دسته با کاسه نیز از چوب های نازک استفاده می شود که ایجاد اتصالی محکم می نماید.

استفاده از خرک تحتانی در قسمت انتهایی کاسه، باعث ایجاد محلی برای گره زدن سیم ها می شود. سیم ها بعد از آن به خرک میانی رسیده و به گوشی ها متصل می شوند. برای تنظیم جای سیم ها لازم است که خرک میانی کمی در محل خود حرکت کند. نصب پرده ها با نوای موسیقی هر منطقه و محتوای شنیداری آنها کاملا مطابقت داشته و هر منطقه به نوع مشخصی پرده ها را به اصطلاح کوک می کنند.

اجزای ساز باغلاما

کاسه

این ساز نیز مانند تمامی سازهای مضرابی مشابه، دارای دو نوع کاسه یکپارچه یا اصطلاحا یک تکه و ترکه ای می باشد. نوع ترکه ای از اتصال ترکه های چوب در کنار هم ایجاد شده که موجب تشکیل کاسه می شوند. برای ساخت کاسه اغلب از از تنه درختانی چون توت، شاه بلوط، آلوش، افرا، ماهون و.. استفاده می شود.

صفحه ساز

این بخش که به منظور ایجاد صدا، بسیار مهم و اصلی محسوب می شود، بر روی دهانه کاسه قرار گرفته و خرک بر روی آن نصب می شود. جنس صفحه رویی از چوب درختان تیره مانند افرا، کاج، صنوبر و.. می باشد و نقش مهمی در کیفیت و طنین صدا دارد.

دسته و پرده

دسته ساز باید استحکام و سهولت لازم برای نواختن را داشته باشد. برای ساخت دسته معمولا از چوب هایی مانند بلوط، گردو، ماهون و… استفاده می شود. درختی كه چوبش را برای ساخت ساز به کار می گیرند، باید رگه دار بوده و گره ای نداشته باشد.این چوب ها به شكل مثلثی بریده می شوند و به اندازه طول دسته جدا می شوند. پس از اینكه به اندازه لازم در کوره خشک شدند، در برخی قسمت های بالای خَرَک سوراخ هایی با زاویه ۱۵ درجه تعبیه می شود. سپس قسمت هایی از دسته محاسبه شده و به منظور پرده بندی، علامت گذاری می شود.

پرده ها معمولاً از نخ پلاستیکی مشکی تهیه می شوند. تعداد پرده ها در باغلامای دسته کوتاه 19 و در باغلامای دسته بلند ۲۴ عدد است.به منظور بستن پرده ها بر روی دسته در ابتدا آن ها را می پیچانند و پس از ۴ بار گردش دور دسته، گره می زنند. پرده ها باید به صورتی روی دسته بسته شوند كه قابلیت حركت و جابه جایی داشته باشند.

گوشی ها

گوشی ها بر روی سر دسته ساز قرار می گیرند. برروی ساز باغلاما ۷ عدد گوشی وجود دارد که دقیقا به اندازه سیم ها می باشند. ۴ سوراخ روی سر دسته و ۳ سوراخ در کناری آن ایجاد شده که گوشی ها داخل آن ها قرار می‌گیرند. سیم ها نیز به دور گوشی ها پیچیده شده و به وسیله آنها نیز کوک می شوند. گوشی ها از چوب درختانی مانند مَمرَز، بلوط و شمشاد تهیه می شوند. ساختار گوشی از پایین به بالا ضخیم می شود و با یك انحراف كوچك، سوراخی در برآمدگی اش كنده می شود، تا سیم بتواند از میانش عبور كند.

خرک، شیطانک و سیم گیر

خرك، شیطانک و سیم گیر باغلاما وظیفه نگه داری سیم ها را بر عهده دارند.خرك میانی كه مهمترین خرك بر روی ساز است سیم ها را از سطح كاسه جدا كرده و برای تشكیل صدایی مناسب قابل جابجایی است. این خرك حدود 8 تا 10سانتی متر از سمت پائین كاسه ساز واقع شده كه باید نه خیلی بلند باشد نه خیلی كوتاه. شكاف های كوچكی بر روی آن ایجاد می کنند، تا سیم ها را از میانش عبور دهند.

خرک بالایی یا همان شیطانک در انتهای دسته پیش از شروع سرپنجه و پرده ها قرار گرفته است. كه وظیفه كاهش طول سیم ها از دسته به بخش مركزی است.خرک تحتانی یا همان سیم گیر، در انتهای صفحه بر روی لبه کاسه مستقر شده تا سیم ها در بین شیار های آن گره بخورد و ثابت بمانند.خرك ها معمولاً از شاخ، استخوان، عاج و چوب درختانی سخت چون شمشاد ساخته می شود.

سیم ‌ها

در قدیم از موی اسب، روده و ابریشم برای ساخت سیم استفاده می شد. اما امروزه بیشتر سیم های فولادی كه صدای بهتری می دهند استفاده می شوند، همچنین برخی از سیم ها ابریشم/ فنری هستند.این ساز هفت سیم دارد که به سه گروه سه‌ سیم ، دوسیم و دوسیم تقسیم می‌شود. نوع دیگر ساز باغلاما با دسته بلندتر در ایران با نام دیوان شناخته می‌شود.باغلاما کاسهٔ طنینی یکپارچه به شکل تقریباً نیمه ‌گلابی است و دسته‌ای نسبتاً طولانی  دارد که دستان‌ها  ( پرده ها ) روی آن بسته می‌شوند. روی دهانهٔ کاسه صفحه چوبی قرار دارد و سایر اجزای سازهای این خانواده عبارت‌اند از:

• وترها،
• سیم گیر  ،
• خرک،
• شیطانک،
• گوشی‌ها و مضراب

مضراب

مضراب یا تَزَنه در نواختن باغلاما استفاده می شود. تَزَنه از موادی مانند صدف، چوب گیلاس، شاخ، پر غاز و پلاستیک نرم تهیه می شود. مضراب ها در گذشته بیشتر از چوب گیلاس و صدف ساخته می شدند. درخشش و انعطاف پذیری صدف و چوب گیلاسی كه تمیز و دارای شیره است، برای مضراب بسیار عالی به شمار می آمد. اما امروزه مضراب های پلاستیكی كاربرد بیشتری دارند.

کوک باغلاما

ساز ترکی باغلاما و سازهای هم خانواده آن در سبک‌های گسترده ای از جمله مقام‌های موسیقی ترکی، کردی، عربی، ترکیه ای و ارمنی نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد بنابراین می‌تواند کوک‌های متفاوتی داشته باشد اما رایج‌ترین آن‌ها را در ادامه نام برده‌ایم :

کوک بوزوک یا کارا (Sol, Re, La)

کوک باغلاما (La, Sol, Re)

کوک مستزاد (Fa, Re, La)

کوک میسکت (Fa#, Re, La)

معرفی انواع رایج باغلاما

اگر به نواختن باغلاما علاقه مند هستید اولین گام انتخاب و تهیه یک ساز مناسب است. این امر باید به کمک راهنمایی فردی متخصص و با تجربه صورت گیرد تا بتوان خریدی درست داشت. داشتن کیفیت لازم در صدا و نوع ساخت یک ساز باعث می‌شود تا از نواختن با آن لذت ببرید و انگیزه بیشتری بدست بیاورید. اما به یاد داشته باشید اگر مبتدی هستید و تازه می‌خواهید یادگیری ساز را شروع کنید، الزامی برای خرید یک ساز حرفه‌ای با قیمت بالا وجود ندارد.

بنابراین توصیه ما در راهنمای انتخاب باغلاما به شما این است که بهترین گزینه برای خرید ساز را بر اساس سطح مهارت خود انتخاب کنید. بر این اساس اغلب سازها به سه دسته مبتدی ( مشقی ) – نیمه حرفه‌ای – حرفه‌ای تقسیم می‌شوند که هرکدام بر اساس نیازهای نوازندگان آن دوره طراحی شده اند.

آشنایی با انواع باغلاما

برای خرید باغلاما باید بین سه نوعی که در عکس مشاهده می‌کنید انتخاب کنید. طبیعتا این سه مدل با هم تفاوت‌هایی دارند. به طور مثال باغلامای دسته بلند( دیوان )، دارای تعداد پرده‌های بیشتر و دسته بلندتری نسبت به باغلامای دسته کوتاه است. این تفاوت باعث بوجود آمدن تغییراتی نیز درنوع نواختن این دو ساز شده است.

برای نواختن یک ملودی در دیوان، به دلیل داشتن تعداد پرده بیشتر مانور نوازنده بیشتر بر روی سیم اول و در امتداد طول دسته است. اما ممکن است همان ملودی در باغلامای دسته کوتاه بر روی سیم‌های دیگر نیز اجرا شود و مانور بر روی هر سه سیم یا اصطلاحا بر روی عرض دسته باشد.باغلامای الکتریک نیز یکی از انواع بسیار محبوب این ساز است. همانطور که از نام آن پیداست این ساز قابلیت‌های جدید پیدا کرده و از حالت آکوستیک خارج شده است. بنابراین می‌توانید باغلامای الکتریک را به سیستم‌های صوتی مانند آمپلی فایر یا حتی افکت متصل کنید و صدها صدای جدید از این ساز دریافت کنید.

• باغلاما الکتریک
•  باغلاما دسته کوتاه
•  باغلاما دسته بلند ( دیوان )

ویژگی ساز باغلاما

از ویژگی هایی این ساز می توان به دارا بودن سه گروه سیم در آن اشاره نمود. در این سه گروه، هفت سیم جای گرفته که به یک گروه سه ‌سیم، دو گروه دوسیم تقسیم می ‌شود.دسته بندی سیم ها باعث شده تا نواختن آن کمی از دیگر سازها متمایز باشد. نوای سیم ها در کاسه گلابی شکل باغلاما می چرخد و به این دلیل که کاسه از یک صفحه چوبی پوشانده شده است، سبب تولید صدای خاص ساز و تقویت صدای آن می شوند.از ویژگی هایی که این ساز را در میان سازهای دیگر خاص و ویژه می کند، دارا بودن سه گروه سیم در آن است.

تعداد هفت سیم در این سه گروه جای گرفته که با نواختن این سیم ها از طریق سرانگشتان و یا با مضراب، نوای جادویی و آرامش بخش ساز از لابه لای سیم ها شنید می شود.دسته بندی سیم ها در یک گروه سه تاره و دو گروه دوتاره باعث شده است تا نواختن آن کمی از دیگر سازها متمایز شود. نوای سیم ها در کاسه گلابی شکل باغلاما گردش کرده و بر روی این کاسه ،یک صفحه چوبی پوشانده شده است که این دو موجب تولید رنگ خاص صدای ساز، زیبایی و تقویت صدای آن می شوند.

نوازندگان باغلاما

اساتید و نوازندگان معروف این ساز گوش نواز می توان به اورهان گنجه بای، احمد کوچ، مراد کایا، چتین آکدنیز، اردال ارزینجان، دسکو هرکی، نشئت ارتاش، حسرت گؤل‌تکین، ارول پارلاک، عارف ساغ، کارل ساندرز، ارکان اوغور، عثمان آکیول نام برد.

تفاوت دیوان و باغلاما درچیست؟

کوک ساز دیوان لا، ر، سل یا لا، ر، می میباشد اما کوک ساز باغلاما ر، سل، لا و یا لا، ر، می است.ساز دیوان را با مضراب پلاستیکی می نوازند و نوازنده درحین نواختن، انگشت میانی خود را بر کاسه‌ی طنینی ساز می‌زند. اما ساز باغلاما را می توان با هر دو مضراب پلاستیکی و مضراب چوبی وهمینطور با سرانگشتان نواخت.از نوازندگان معروف ساز دیوان می توان به شوان پرور، اردال ارزنجان و اورهان گنجه ‌بای اشاره کرد