ساز قیچک از ساز های زهی آرشهای است. این ساز در موسیقی دستگاهی و ملی و هم در موسیقی محلی مورد استفاده قرار میگیرد. ساز قیچک را با آرشه و هم با مضراب میتوان نواخت.قیچک یک ساز زهی است که در ساخت آن از چوب، پوست و فلز استفاده میشود. این ساز در ابتدا در موسیقی محلی و نواحی ایران استفاده میشد، ولی با گذشت زمان و با تغییرات مختصری که در آن ایجاد شد در گروه نوازی سازهای ملی نیز متداول شد و آن را قیچک شهری نامیدند. قیچک محلی بیشتر در بلوچستان و سیستان رواج و کاربرد دارد.
ساز قیچک شهری برای گروه نوازی ملی و موسیقی دستگاهی استفاده میشود. برای نواختن ساز قیچک، ساز را نشسته و به صورت عمودی با دست چپ نگه میدارند و با دست راست آرشه را به صورت افقی، در حرکات رفت و برگشت بر سیم میکشند. طول این ساز حدود ۵۶ سانتی متر است و اجزای اصلی آن عبارتند از کاسه، دسته و سرپنجه.این ساز در انواع قیچک معمولی، قیچک محلی و قیچک آلتو و قیچک باس (که برای تامین صدای بم در گروه نوازیهای سازهای ملی ساخته و استفاده میشوند)، وجود دارد اما به طور کلی موارد زیر اجزای تشکیل دهنده همه آنها را تشکیل میدهند.
تاریخچه قیچک
پیش از یادگیری این ساز بهتر است در مورد تاریخچه این ساز بیشتر بدانید. قیچک یا غیژک سازی زهی است که از نواحی جنوب شرقی ایران میآید. مردمان استانهای سیستان و بلوچستان و هرمزگان در حدود نیم قرن پیش، ابتدا این ساز را معرفی کردند. بر طبق عقاید مردم این سرزمینها، نواختن قیچک برای درمان بعضی بیماریها رایج بود. مردم این مناطق قیچک را در مراسم شادی خود مینواختند. با اینکه صدای این ساز، حزن خاصی دارد، اما نواختن آن در مراسم عروسی و ختنهسوران، آن را تبدیل به یک ساز شاد در این مناطق کرده است. بعدها قیچک راهش را به سمت افغانستان باز کرد و به تدریج وارد موسیقی سنتی نواحی مختلف این کشور شد. مردم بلخ، کندز و بغلان نیز این ساز را در مراسم عروسی و جشنهای مختلف خود استفاده میکردند. حالا قیچک علاوه بر این کشورها در پاکستان، ازبکستان و تاجیکستان هم در موسیقی سنتی، بخش قابل توجهی را به خود اختصاص داده است. در ازبکستان و تاجیکستان به این ساز غونچک هم میگویند.
معرفی ساز قیچک و انواع آن
برای یادگیری قیچک باید با ساختار این ساز هم کاملا آشنا باشید. عده ای معتقدند که قیچک از نظر ساختاری، شباهت زیادی با کمانچه دارد. اما این موضوع شاید بیشتر به خاطر نحوه دست گرفت و نواختن این ساز باشد. در حالت کلی و با توجه به طراحی قیچک، این ساز را بیشتر میتوان شبیه به ویولن دید. این ساز به صورت معمول در ابعادی به طول حدودا ۶۵ سانتیمتر ساخته میشود. البته انواع دیگر قیچک که برای همنوازی ساخته شده، کمی از این مدل معمولی آن بلندتر هستند. تمامی انواع قیچک از قسمتهای مشابهی ساخته شدهاند:
کاسه طنینی
مهمترین بخش ساز، کاسه پایین آن است. این قسمت که کاسه طنینی نامیده میشود از جنس چوب مرغوبی ساخته میشود. معمولا برای ساخت آن از چوب درخت گردو یا شاهتوت استفاده میکنند. کاسه طنینی فرمی دوتکه دارد. قسمت پایین آن کمی کوچکتر است و حالتی نیم دایرهای شکل دارد. روی این قسمت را معمولا با پوست گوسفند یا آهو میپوشانند. قسمت بالایی کمی بزرگتر است و مانند یک چتر روی قسمت پایین قرار گرفته است. این دو بخش با یک سطح منحنی شکل، از پشت به هم متصل شدهاند. از این نظر شاید بتوان شباهتهایی بین قیچک و ویولون دید.
دسته
دسته ساز هم از همان جنس کاسه طنینی و از همان چوب ساخته شده است و طول خیلی زیادی ندارد. روی دسته اثری از پرده یا دستان نیست.
سرپنجه
در بالای دسته ساز قسمت سرپنجه قرار گرفته است. روی بدنه این قسمت، گوشیها قرار دارند و قسمت انتهای سرپنجه به سمت عقب کشیده شده و فرمی منحنی شکل دارد.
گوشی
روی سرپنجه چهار گوشی از جنس چوب قرار گرفته است. این گوشیها شبیه میخهای سرپهن طراحی شدهاند. از روی گوشیها چهار سیم به سمت پایین کشیده شده است. از گوشیها برای کوک کردن قیچک استفاده میکنند.
خرک
روی قسمت پایین کاسه طنینی یک قطعه کوچک به نام خرک قرار دارد که سیمها از آن گذر میکنند. جنس خرک از چوب یا استخوان است و تقریبا ۲ سانتیمتر ارتفاع دارد. خرک با دو پایه کوچک از جنس خودش روی پوستی که در این قسمت کاسه طنینی کشیده شده، محکم شده است.
شیطانک
یک قطعه چوبی باریک با عرض دسته قیچک، بین قسمت سرپنجه و دسته قرار گرفته که روی آن شیارهای کمعمقی قرار دارد. سیمها از این شیارها رد شده و به گوشیها میرسد.
سیمگیر
در قسمت پایین کاسه طنینی یک قطعه چوبی یا فلزی قرار دارد که انتهای سیمها به آن رسیده و در آنجا گره میخورند.
سیمها
قیچک دارای ۴ سیم فلزی است که یکی از آنها دارای روکش و کمی ضخیم است. اندازه سیمها تقریبا ۵۰ سانتیمتر است.
آرشه
آرشه وسیلهای است که با کمک آن ساز را به صدا درمیآورند. آرشه یک چوب باریک است که روی آن تارهایی از جنس موی اسب قرار دارد.
انواع قیچک
گفتیم که قیچک، سازی محلی است و طبعا نوع خاص آن که در استانهای خاص ساخته میشود، مدل اصلی آن است. اما با توجه به تنوعی که در موسیقی مناطق مختلف وجود دارد، و به دلیل اینکه قیچک دیگر تنها در کشور ما و در مناطق خاصی زده نمیشود، با کمی تغییرات، انواع مختلفی از آن ساخته شده که هر کدام استفاده متفاوتی دارند. وقتی برای آموزش قیچک اقدام به ثبت نام در کلاس قیچک در تهران یا در شهرهای دیگر میکنید، معمولا مدلهای شهری آن را به شما معرفی میکنند نه مدلهای محلی. در حال حاضر سه مدل قیچک در بازار وجود دارد:
قیچک سوپرانو
این قیچک تقریبا ۵۶.۵ سانتیمتر طول دارد و برای تکنوازی در ارکسترها استفاده میشود. وسعت صدای این ساز تا ۳ اکتاو است. ویژگی خاص قیچک سوپرانو این است که از آن برای همنوازی در گروه هم میتوان استفاده کرد. پس اگر در کنار تک نوازی شما از آموزش قیچک، به دنبال همنوازی هم هستید، این ساز انتخاب خوبی است.
قیچک باس
این ساز حدود ۷۰ سانتیمتر طول دارد و نسبت به سوپرانو بزرگتر است. قیچک باس هم وسعت صدایی در حدود ۲ اکتاو دارد. اما این ساز برای تکنوازی مناسب نیست و تنها برای استفاده در گروه و همنوازی طراحی شده است. اگر شما برای شرکت در گروه ارکستر به سراغ آموزش قیچک میروید، این ساز انتخاب خوبی است.
قیچک آلتو
این ساز حدود ۶۳ سانتیمتر طول دارد و وسعت صدای آن حدود ۳ اکتاو است. این ساز نیز برای همنوازی طراحی شده و در گروههای ارکستر برای تامین صدای بم از آن استفاده میشود.
قیچک محلی
در کنار این قیچکهایی که گفته شد، دو نوع قیچک محلی هم داریم که شهرت زیادی دارند. در کلاس آموزش قیچک در شهرها، این مدل سازها آموزش داده نمیشوند.
سازندگان و نوازندگان مشهور قیچک
از معروفترین سازندگان قیچک باید از استاد حسین قلمی و استاد معروف صفرزاده نام برد. این دو هنرمند، باکیفیتترین قیچکهای موجود را ساختهاند. معروفترین قیچک نواز ایرانی مرحوم علی محمد بلوچ است که در منطقه بلوچستان نیز از بزرگان این ساز بوده است. از دیگر نوازندگان مشهور این ساز باید از استادان رحمتالهه بدیعی، حسین فرهادپور، اردشیر کامکار، پروین شکالور و دروین صالح نام برد که میتوان از حضور آنها در کلاس آموزش قیچک بهره برد.
نحوه نواختن ساز قیچک
در کلاس آموزش قیچک، بعد از آشنایی با این ساز، فرم دست گرفتن آن را آموزش خواهند داد. فرم قیچک شبیه به ویولن و کمانچه است. اما نحوه دست گرفتن آن شبیه به کمانچه است. برای نواختن این ساز باید به صورت چهارزانو یا دو زانو نشسته و ساز را به حالت عمودی روی زمین و بین پاها قرار داد و آرشه را روی آن کشید. آرشه به صورت افقی روی سیمها کشیده شده و با رفت و برگشت آن صدای دلنشین قیچک به گوش خواهد رسید.