آشنایی با ساز قانون
قانون يكی از کهن ترين سازهاي ايران است كه توانايی بيان گوشه های موسيقی ايرانی را دارد ولی متاسفانه مدت طولانی است كه در سرزمين ما ناشناخته مانده ، در حالی كه در كشورهای همجوار سالهاست كه از اين ساز استفاده شده است. تقريبا از50 سال پيش تاكنون، موسيقی دانان ايرانی به نواختن اين ساز روی آورده اند، اما با وجود اينكه زمينه كار اينان بر نغمه های موسيقی ايرانی مبتنی بوده است ، به دليل تقليد ناآگاهانه از روش و سبك نوازندگی موسيقی عربی، اين پندار اشتباه به وجود آمده كه ساز قانون عربی است و آن را بايد به شيوه عربی نواخت حال آنكه اين سبک در قانون نوازی ، علاقه مند به موسيقي ايرانی را فرسنگها از شناخت اصول و ظرايف اين ساز كه كاملا با موسيقی ايرانی منطبق است، دور می سازد.
از آنجا كه نوازندگی بر روي هر ساز و بيرون كشيدن « نغمه » های گوناگون از آن ، گذشته از توانايی و مهارت نوازنده ، بستگي به امكانات و موانعی دارد كه در خود ساز و ساختمان آن نهاده شده است ، اينک بايد انديشيد در ساز قانون كه قرنها خارج سرزمين ايران ، در كشورهای عربی زبان ، ترك زبان و ارمنی زبان ، بيرون از مسير موسيقی ايرانی به رشد و تكامل خود ادامه داده و « بيانی » غير ايرانی يافته است.
تاریخچه ساز قانون:
افرادی اعتقاد دارند كه مخترع اين ساز فارابی است و برخی ديگر می گويند منشاء آن خراسان بوده و در قرن 13ام(ميلادی) در موصل پيدا شده، هر چند هيچيک از اين نظردهندگان دليل بر ادعای خود ندارند. واقعيت اين است كه در فرهنگ كلاسيک شرق، ردی از سازهای خانواده سيتار پيدا نشده و سرمنشاء قانون نيز، مانند سرچشمه بسياری از سازهای ديگر، تاريک مانده است. آنچه بيشتر محتمل میرسد اينكه قانون از سرزمينهای شرق نزديک , به اروپا رسيده و در كشورهای اروپايی با مكانيزه كردن آن، بزرگترين ساز كلاويهدار سيمی را ساخته و پرداختهاند…
قانون یک ساز است متعلق به خانوادهٔ کهن سیتار (Cythare)، که در سدههای میانه تحت عنوان Canon یا miocanon به اروپا برده شد. این ساز دارای یک جعبهٔ چوبی به شکل ذوزنقهاست که به وسیلهٔ دو انگشت سبابه و دو مضراب (که میان حلقهای که به انگشت کردهاند و خود انگشت قرار میگیرند) نواخته میشود.
در بخشهای سازشناسی متون کهن موسیقی بهسازی سه گوش، بیرون ساعد، با سطحی مجرد تنها، دارای هفتاد و دو وتر آن یک کوک میگرفته با تاری از ابریشم و گاه از روده و گاه از مفتول سیم اشارت رفتهاست که همانند چنگ نواخته میشدهاست. قانون از سازهایی است که از کهن در موسیقی ایرانی به کار میرفته و توانایی بیان گوشههای موسیقی ایرانی را دارد؛ ولی مدت مدیدی است که در سرزمین ما ناشناخته مانده، در حالی که در کشورهای همجوار سالها است که ازاین ساز استفاده شدهاست. کمابیش از نیم قرن پیش تاکنون، موسیقیدانان ایرانی به اجرای این ساز روی آوردهاند.
ویژگیهای ظاهری ساز
ساز قانون ایرانی به صورت جعبه مانند ذوزنقه چوبی است و در دسته سازهای زهی مضرابی قرار دارد . ساز قانون توسط انگشتان سبابه هر دو دست به کمک مضراب نواخته میشود. این ساز در حالت کلی دارای 72 سیم است که به این شکل محاسبه میشود: 72=3×24. ای سیمها باید در فاصله دیاتونیک کوک شوند. در صورت لزوم برای ایجاد تغییرهای کوچک بر روی سیمها کافی است کلیدهای کوچک قرار گرفته در کنار گوشیها را حرکت داد. این سیمها از جنس روده گوسفند و یا نایلون به دور گوشیهای وضع ستونی پیچانده میشوند. هر سه عدد از سیمهای ساز قانون یک صدا را تولید میکنند. به همین خاطر از تمامی این 72 سیم فقط 24 صدا میتوان تولید کرد.
همانطور که گفته شد سطح این ساز از جنس چوب است. سمت راست ذوزنقه به پنج خانه چهار گوش تقسیم شده است که با پوست روی آن را پوشش میدهند. در سمت چپ نیز تعداد 26 گوشی سه تایی وجود دارد که شامل 156 عدد کلید کوچک برای تغییر صدا و کوک از جنس مس و یا فلز وجود دارد. نوازنده برای ایجاد تغییر در کوک و نوازندگی در مقامی دیگر باید کلیدهای سمت چپ خود را حرکت دهد.
اجزای مختلف ساز قانون
قانون؛ ساز کهن ایرانی مدتهای زیادی در کشور ما ناشناخته و بیکاربرد مانده است و این در حالی است که کشورهای همجوار ما در ارکسترها و نوازندگیهای خود از این ساز خوش صدا استفاده میکنند. اجزای مختلف ساز قانون عبارتند از:
- جعبه چوبی به شکل ذوزنقه
- پرده گردان( کلیدهای کوچکی که برای تغییر صدا در سمت چپ ساز به صورت متحرک بعد از شیطانک قرار گرفتهاند.)
- شیطانک
- محل گره زدن سیمها
- سیمها
- گوشی ساز
- خرک
- پایه خرک
- شبکههای صدا
- صفحه رویی ساز قانون
- صفحه زیر
- ضلع کوچک سمت راست ساز
- ضلع بزگ سمت چپ ساز
- پوست
- حلقههای مضراب
- مضراب
- کلید کوک
قانون شاید در نگاه اول برای افراد مبتدی هم شکل ساز سنتور دیده شود ولی در اصل دارای تفاوتها بارزی هستند که در زیر به آنها اشاره میکنیم.
شیوه ی نواختن:
تکنواز (سولیست) قانون، هر گاه با ارکستر همراهی میشود، در ردیف اول نوازندگان مینشیند و اگر در نقش همراهی با تکسرا اجرا کند، روبروی او قرار میگیرد که در این حالت نقش رهبر تکسرا را ایفا میکند. برای نواختن ساز، آن را باید روی زانوها، یا روی میز قرار داد. نوازندهٔ قانون در حالیکه روی صندلی نشستهاست، ساز را در هنگام نوازندگی روی زانوی خود میگذارد (تا ۵۰ سال پیش، ساز خیلی پایینتر از بدن نوازنده قرار میگرفت.نوازنده دو دست خود را به فاصلهٔ یک اکتاو روی ساز میگذارد و دست چپ اندکی دیرتر از دست راست به سیم زخمه میزند، در این حالت صوتی دو صدایی، و همنام به فاصلهٔ اکتاو از ساز شنیده میشود.
برای نواختن قانون، آن را روی میزی که تا اندازهای به طرف نوازنه شیب داشته و با وضع نشستن متناسب باشد قرار داده، نوازنده مقابل آن مینشیند به طوری که قاعدهٔ بلند جعبه (که سیمهای ضخیم دارد) در پایین و نزدیک به نوازنده قرار گیرد. میز از صندلی نوازنده کمی بلندتر (و بهتر است زیر آن خالی) باشد، به طوری که در حالت نوازندگی اعضاء بدن به شکل زیر قرار گیرد:
- ساعد با بازو یک زاویهٔ قائمه تشکیل دهد.
- پشت، کاملاً صاف باشد و به طرف جلو خم نشود.
- آرنجها بیرون از بدن قرار نگیرد.
- دستها روی سیمها تکیه نکند.
- هر دو دست از شانهها در حالت نواختن آزاد باشد. (به دست فشاری وارد نشود) گاه ممکن است بنا به ضرورت مجبور به قرار دادن قانون بر روی پا باشیم. در این شرایط یک پا را بر روی پای دیگر انداخته و ساز را روی پا قرار میدهیم. حتی میتوان روی زمین (به اصطلاح عامیانه چهار زانو) نشست و ساز را روی پاها قرار داد.
زخمه یا مضراب:
عبارت است از دو حلقهٔ فلزی که از جنس نقره، ورشو، برنج و… که بهطور پهن و مدور (به اندازهٔ بند دوم انگشت نشانه) ساخته شده باشد. مضرابهایی که داخل حلقه قرار میگیرد از شاخ گاو، گوزن، بز کوهی و… ساخته شدهاست. حلقهها را در انگشت نشانه (بند دوم) قرار داده و مضراب را به طرف داخل دست، میان حلقه و انگشت جای میدهیم. اندازهٔ مضراب ساخته شده باید از نوک انگشت نشانه کمی بلندتر باشد و از زیر بند دوم انگشت، پایینتر نیاید.
طریقه مضراب زدن: ابتدا روی یکی از سیمها به وسیلهٔ دست راست یا چپ ضربهای بزنید (موقع مضراب زدن انگشتهای نشانه باید از بند آخر خم شود) به طوری که وقتی مضراب سیم را لمس کرد صدایی که از آن برمیخیزد صاف و شفاف باشد و این در صورتی امکانپذیر است که هر سه سیم هم صدا در یک لحظه و همزمان به صدا درآیند.
برای انتقال نیرو به مضراب در یادگیری مراحل اولیه، و هنگام مضراب زدن با دست راست و چپ باید انگشتی که مضراب در آن جای دارد انگشت شست را لمس کند. این عمل برای قوی شدن انگشت و مضراب مؤثر است، که باید آن را در تمرینهای اولیه آموخت. در تمرینهای مربوط به مراحل بالاتر که اجرای ساز رفته رفته سریعتر شده و حالتهای گوناگون به آن داده میشود، دیگر نیازی به تماس انگشت نشانه با شست نیست. در هنگام مضراب زدن انگشت شست زیر انگشت نشانه قرار میگیرد. سایر انگشتان (سه انگشت دیگر) نه باید جمع و نه باز باشد (به حالت برداشتن مدادی که بهطور افقی در جایی قرار دارد)
تفاوت ساز قانون با سنتور
علاوه بر طرز نواختن سازها، که در سنتور با مضراب و در قانون با انگشتانه است، بر خلاف سنتور که انعکاس صدای آن، روحتان را نوازش میکند، در قانون خبری از این انعکاس صدا نیست. قانون هم به تنهایی و هم به صورت همنوازی و در ارکستر، صدای شنیدنی و زیبایی دارد. همچنین خرک قانون و سنتور کاملا با هم متفاوت است.
یادگیری ساز قانون
در هر سازی برای حرفهای شدن، نیاز به صرف وقت و پشتکار است. عوامل زیادی در مدت زمان یادگیری هر فرد برای هر نوع سازی موثر است. از جمله این عوامل شامل موارد زیر است:اگر میخواهید یک نوازنده حرفهای شوید که به گروههای ارکستر بزرگ دعوت شوید، بازه ۷ تا ۱۰ ساله را در نظر بگیرید که برای حرفهای شدن نیاز دارید. اگر صرفا به هدف نواختن چند قطعه ساده اقدام به یادگرفتن کردید، یک دوره یکساله نیز برای یادگیری کفایت میکند.در هر کاری تا زمانی که علاقه و پشتکار وجود داشته باشد، مسیر هموارتر و راحتتر میشود. در صورتی که علاقه کافی نداشته باشید، احتمالا مسیر یادگیری ساز برایتان سختتر و ناهموار به نظر برسد.
برای جا افتادن در هر کاری نیاز به تمرین دارید. با تمرین و تکرار است که میتوانید متفاوت شوید. اگر زمان کافی برای تمرین کردن نداشته باشید، احتمالا آن هدفی هم که از یادگیری ساز قانون در نظر دارید برایتان دورتر عملی شود. هر نیم ساعت کلاس موسیقی حداقل نیاز به چندین ساعت تمرین دارد.
نوازندگان به نام قانون
از نوازندگان به نام این ساز میتوان نوازندههای شیرازی خوش نام به نامهای رحیم قانونی و جلال قانونی را نام برد. مهدی مفتاح نیز نام یکی دیگر از نوازندگان دلنواز ساز قانون است.
وسعت ساز :
- قانونهای (مصری) ۲۶ صدایی
- قانونهای (ترکیه) ۲۴ و ۲۵ صدایی
- قانونهای (ارمنی) ۲۲ صدایی
- قانونهای (ایرانی) ۲۷ صدایی