از جمله سازهای قدیمی و اصیل ایرانی که از زمان قبل از ظهور اسلام تاکنون در کشور عزیزمان ایران مورد استفاده قرار میگرفته است، ساز ” تنبور ” میباشد. از نظر ساختمانی، این ساز با سازهایی مانند دوتار، شورانگیز و سه تار در یک خانواده قرار میگیرند و ساختار مشابهی دارند. گفته میشود اکثر سازهای زهی ایرانی، برگرفته از ساز تنبور میباشند و ریشه در این ساز دارند.
ساز تنبور در موسیقی اصیل ایرانی و در اکسترها، کمتر مورد استفاده قرار میگیرد و بیشتر در موسیقی محلّی و مقامی کاربرد دارد. در ادامه ی این مقاله قصد داریم بیشتر با این ساز آشنا شویم و در رابطه با تاریخچه، ساختار، نواختن، کوک کردن، نحوه نگهداری، برندهای مشهور و نوازندگان معروف این ساز به طور کامل و جامع شناخت پیدا کنیم
تاریخچه تنبور
ساز تنبور از جمله سازهای کهن و قدیمی ایرانی میباشد چرا که قدمت این ساز به حدود ۲۰۰۰ سال پیش از میلاد ( تقریباً ۶۰۰۰ سال ) بازمیگردد. با توجه به نوع ساختار آن و همچنین طبق گفته ها، ریشه ی بسیاری از سازهای زهی مانند تار، دوتار، سه تار، شورانگیز و دیوان به ساز تنبور برمیگردند و از این ساز الگو گرفته شده اند.
همانطور که گفته شد، ساز تنبور اصالتاً ایرانی است ولی این ساز در طول تاریخ به کشورهای مختلفی مانند سوریه، مصر، ترکیه، جمهوری آذربایجان، ارمنستان و یونان نیز سفر کرده است. در حال حاضر مردم کشور ایران مخصوصاً اهالی کردستان، کرمانشاه و لرستان بیشترین استفاده را از این ساز زهی میبرند.
ساختار تنبور
تنبور ساختار تقریباً ساده تری نسبت به برخی از سازهای ایرانی مانند تار و عود دارد. اجزای اصلی این ساز شامل کاسه ی بزرگ و دسته میباشد. کاسه ی این ساز به دو شکل ” یک تکّه ” و ” تَرکه ای ” که به آن ” چمنی ” هم گفته میشود، ساخته میشود که جنس کاسه عموماً از چوب درخت توت و جنس دسته نیز عموماً از چوب درخت گردو است. در زمان قدیم تمامی تنبورها به صورت یک تکّه ساخته میشدند ولی امروزه سازندگان این ساز، به سمت تَرَکی ساختن تنبورها گرایش پیدا کردند.
اجزای تشکیل دهنده ی ساز تنبور به همین دو جزء مذکور تمام نمیشوند و باقی اجزای این ساز عبارتند از: دستان یا همان پرده، گوشی ها، شیطانک، خَرَک، سیم گیر و در نهایت سیم ها.تنبور دارای شکمی گلابی شکل ودسته ای نسبتا بلند است که ۱۳ الی ۱۴ پرده بر دسته آن بسته میشود.تنبور براساس ساختمان وشکل ظاهری دارای اجزای زیر است:
کاسه: قسمت پایین تنبور که دارای اشکال مختلفی است که بستگی به منطقه و سازنده خود دارد. کاسه این ساز را عموما از چوب توت میسازند که انتخاب نوع چوب، یعنی اینکه از چه جنس توتی باشد خود دارای نکاتی است.
کاسه تنبور دارای انواع مختلف است.
- کاسه یک تکه: این نوع کاسه از یک کنده به صورت یکپارچه ساخته میشود که به آن کاسه ای یا کشکولی هم گویند. ساخت این مدل کاسه بسیار مشکل است
- کاسه ترکه ای (چمنی): در اصطلاح محلی این نوع کاسه به کاسه چمنی مشهور است، که ساخت آن راحت تر است. تنبورهای ترکه ای دارای قسمت رابط هستند که رابط میان دسته وکاسه است.
دسته: قسمت انتهایی تنبور که به کاسه متصل است و در صدا تاثیر زیادی دارد. دسته معمولا از چوب گردو یا چنار ساخته میشود.
صفحه: قسمت روی کاسه که دارای بافت ظریف است، صفحه نازکی از چوب درخت گردو است و بر روی دهانه کاسه قرار میگیرد و در وسط یا در کنار صفحه حدود ۷ تا ۱۲ سوراخِ ۲ تا ۳ میلیمتری دارد تا موجب نرمی صدای تنبور شود. سوراخ روی صفحه بر صدای تنبور تا ثیر بسزایی دارد.
دستان: ۱۳ تا ۱۴ دستان در تنبور وجود دارد که در محلهای معین بر دسته بسته میشوند. به نظر اغلب نوازندگان مشهور، محل دستانها ثابت است اما برخی نیز معتقدند که جای تعدادی از این دستانها متغیر است.
شیطانک: روی دسته نصب شده و روی آن سه شیار برای مهار سیمها ایجاد شده است. شیطانک در حدود ۱۵ سانتیمتری ابتدای دسته تعبیه میشود.
خرک صفحه: خرک، قطعه چوبی کوچک و محکم از درخت شمشاد و گردو است که سیم به آن وصل میشود و روی صفحه سیمگیر قرار میگیرد. بر روی آن سه شیار برای عبور سیمها وجود دارد. بهتر است که خرک در جای خود ثابت شود که برای این کار معمولا با استفاده از چسب به صفحه چسبیده میشود.
سیم گیر: به قسمت انتهایی کاسه وصل است و سیم را به آن وصل میکنند. سیم گیر از جنس استخوان یا چوب بوده و در انتهای صفحه قرار دارد که تارها را به آن گره میزنند و تا انتهای دسته میکشند. در برخی از تنبورهای جدید، خرک کار سیمگیر را انجام می دهد.
گوشی: قطعات بالای تنبور را گوشی میگویند و از آن برای کوک کردن استفاده میکنند. دو تا سه گوشی (در تنبورهای نامتعارف تا پنج گوشی) از چوب بید وجود دارد. تنبور لانه کوک (جعبه گوشیها) ندارد و گوشیهایش مستقیما در سوراخهای ایجاد شده در انتهای دسته فرو میروند. جنس گوشی ازچوبی سست مانند بید است تا دسته به مرور زمان خورده نشود وبا تعویض گوشی ها از بین نرود.
سیم گیر بالا: برجستگی پایین گوشی را می گویند که دارای شیارهایی است.
دستان (پرده): تنبور دارای ۱۳ دستان به صورت پرده ونیم پرده است. پرده نخ نازکی است که روی دسته بسته شده و فاصله هر دو دستان را یک پرده میگویند.
سیم: دو یا سه سیم، که سیم بالایی معمولاً جفتی است. این سیمها از یک سو به سیمگیر و از سوی دیگر پس از عبور از روی خرک و شیطانک در انتهای دسته به دور گوشیها پیچیده میشوند.
نواختن ساز تنبور
نواختن ساز تنبور مانند نواختن دوتار، سه تار و شورانگیز با کمک ناخن انجام میشود اما برخلاف آنها که تنها با انگشت اشاره به سیم ها ضربه زده میشود، در این ساز از همه ی انگشت ها برای نواختن استفاده میشود.روش بدست گرفتن ساز تنبور به این صورت است که ساز باید روی ران پا قرار گرفته باشد ( اگر راست دست هستید روی ران پای راست و اگر چپ دست هستید، روی ران پای چپ ) به طوری که ساعد دست باید در ابتدای صفحه ساز قرار بگیرد و همینطور صفحه ی ساز نیز کاملا عمود به سطح زمین باشد و هیچ گونه انحنایی به خود نگیرد.
سه نوع مضراب زدن مهم در این ساز وجود دارد که نوازنده نیاز دارد آنها را یاد بگیرد؛ این سه نوع عبارتند از: مضراب راست، مضراب چپ و مضراب ریز. مضراب های دیگری نیز وجود دارد که ریشه ی آن مضراب ها نیز همین سه مضراب مذکور است.کوک تنبور نیز به این صورت است که از پایین به بالا، سیم اول و دوم باید صدای ” دو ” و سیم سوم باید صدای ” سُل ” و یا ” فا ” بدهند. کوک های دیگری نیز برای تنبور وجود دارد اما کوک استاندارد و اصلی این ساز، کوک ” دو دو سُل ” یا ” دو دو فا ” میباشد.
انواع ساز تنبور
تنبور قوچانی، شیروانی، بغدادی، تیسفونی و انواع دو تار، چگور و قپوز ازجمله نام هایی هستند که تنبور با آن شناخته میشود. نواختن این ساز با شکلهای مشابه هنوز در بیشتر مناطق ایران رواج دارد.تنبور بر اساس شکل ظاهری به دو قسمت تقسیم می شود:
- تنبور کاسهای: تنبوری یک تیکه است. ساخت این نوع تنبور بسیار مشکل است و تنبورهای قدیمی همه از این نوع اند.
- تنبور چمنی: همان ترکهای است و کاسه آن از تکههای چوب درست شده است.
مزیتی که تنبور چمنی به کاسه ای دارد، این است که ساخت و تعمیر آن راحتتر است.
ساز تنبور در ادبیات ایران
همانطور که گفته شد، ساز تنبور جزء قدیمی ترین سازهای ایرانی و یکی از قدیمی ترین سازهای جهان میباشد. بسیاری از شاعران ایران زمین در طول تاریخ از کلمه ی تنبور در اشعار خود استفاده کرده و از آن به عنوان نوای خوش در شعرهای خود به کار برد اند. در ادامه به چند بیت از این اشعار اشاره خواهیم کرد.
دوش در مهتاب دیدم مجلسی از دور مست / طف مست و پیر مست و مطرب تنبور مست (مولانا)
بانگ سحری از تب تنبور برآمد / عشق آتش سرکش شد و از طور برآمد (جلیل قریشی زاده کرمانشاهی)
بربط و قانون و طنبور و رباب و چنگ و نی / در ره انصاف از عود تو باشد یک وتر (جنید بغدادی)
مقامات ساز تنبور
مقامهای تنبور به سه دسته اصلی تقسیم میشوند:
مقامهای پردیوری، کلام یا حقانی: اساسیترین بخش موسیقی تنبور، به سرودهای دینی اهل حق که تنها با تنبور و آواز اجرا میشود، مرسوم است و دارای حالت روحانی و تقدس بیشتری نسبت به سایر مقامها هستند. هرکلام متن معینی دارد و این متون از گفتهها و سرودههای بزرگان اهل حق بوده که توسط سر کلام و گروه کلام خوان اجرا میشوند. گروهی از مقامهای کلام دارای متر آزادند و حالت دعا و مناجات و عبادت دارند. گروهی نیز دارای اوزان فراخ و کند هستند و سربند ثابتی دارند، یعنی یک بیت شعر که خاص آن مقام بوده به صورت ترجیع بند بعد از هر بیت شعر توسط سر کلام خوانده میشود و توسط گروه کلام خوان همراه کف زدن تکرار میشود. در بعضی از آنها ریتم تا حدی کند است که فقط سر کلامها و افراد ماهرتر در گروه میتوانند آن را حفظ کنند. این مقامها حالتی عارفانه با سرور و مستی ایجاد میکنند. گروه دیگری از مقامهای کلام دارای وزن تندتر هستند که سربند ثابتی نیز دارند و به علت ریتم تندتر، حالت ذکر و سرمستی و سرور ایجاد میکنند.
مقامهای مجلسی (اسطورهای، باستانی، هوره): این مقامات معمولا با وزن آزادند، اما گاهی در ابتدا یا در انتها یا در وسط بعضی از آنها موسیقی پنج ضربی، ده ضربی، دو ضربی یا هفت ضربی میشود. چون در این مقامات فرمهای آوازی مور و هوره وجود دارد، به آنها مقامات هوره نیز میگویند و به علت قدمت نغمات، به آنها اسطورهای و باستانی نیز میگویند. مقامات مجلسی در مقایسه با مقامهای کلام از تقدس کمتری برخوردارند و میتوان این مقامات را در مجالس عرفانی و محافلی که در خور شان این ساز باشد، اجرا کرد. روایتهای متفاوتی از مقامات مجلسی در مناطق رواج موسیقی تنبور وجود دارد. گاهی تعدادی از مقامهای مجازی و ملودی رقصهای کردی را جزو این مقامها به حساب میآورند و گاهی هم تعدادی از آنها را حذف میکنند یا بداهه نوازیهایشان را مقام مجلسی مینامند.
مقامات مجازی: این مقامها به طور عمده از مقامهای سرنا هستند که توسط دوزله و نرم نای و تنبک و شمشال و کمانچه (یا موکش) و بهطور کلی توسط سازهایی که در مناطق مختلف کردستان رواج دارد، نواخته میشوند. نوازندگان قدیمی که مهارت بیشتری داشته و این مقامات را توسط تنبور مینواختند، آنها را به شاگردان خود نیز آموزش میدادند. رفته رفته اکثر نوازندگان آنها را در کنار سایر مقامهای تنبور اجرا کردند تا اینکه این مقامها به عنوان بخشی از مقامهای تنبور در میان نوازندگان این ساز معرفی شدند. این مقامها عمدتا سازی هستند و دارای ریتمهای متنوع و تندتری نسبت به سایر مقامها هستند و نسبت به دو گروه قبل، دارای روحانیت کمتری هستند.
انواع کوک تنبور
امروزه مبنای صداهای موسیقی در سازها نت دوی دیاپازن است که سازهای شاخص موسیقی ایرانی نیز از آن تبعیت نمودهاند. مثلاً اکثر نوازندگان تار، دست باز یا مطابق دو سیم اول که سیمهای اصلی تارند را برابر با نت یاد شده میگیرند. همین امر باعث شدهاست که صدای سازهای ایرانی به دلیل مبالغه در زیر شدن از اعتدال خارج گشته و صداها اکثراً خشک و بدون طنین شده و از حالت اصلی خود خارج گشتهاست.
در گذشته مبنای صداهای موسیقی نت لا بودهاست چه در موسیقی ایرانی و چه در موسقی جهانی. این امر تاکنون در تنبور مراعات گردیده یعنی دست باز یا مطابق دو سیم اول که سیمهای اصلی تنبورند، معمولاً برابر است با نت لا. یعنی یک و نیم پرده بمتر از مبنای امروزی کوک میشوند.
دو سیم اول تنبور که دو نامیده میشوند نسبت به دیاپازون لا کوک میشوند و سیم سوم (سل) که به سیم واخوان نیز مشهور است با فاصله چهارم یا پنجم درست پایینتر از سیم دو کوک میشود که در اصل این دو کوک به کوک پنج و هفت یا فا و سل مشهورند.
کوک طرز: بیشتر مقامهای مجلسی با این کوک نواخته میشود. نسبت میان وترها در کوک پنجم درست نزولی است و صدای باز وتر دوم اکتاو پایینتر از صدای دستان پنجم است.
کوک بَرز: بَرزبه معنی بلند، نامی است که استاد ولی حسینی برای کوک نهاده است. بیشتر در مقامهای حقانی استفاده میشود. در این کوک نسبت فاصله سیم زرد به سیم سفید چهارم درست است.
تفاوت تنبور و سه تار
هر سازی با توجه به مشخصات ساختمانی و فیزیکی خود، دارای یکسری از توانایی های اجرای است که وجود همین توانایی ها در هر ساز باعث بوجود آمدن تکنیک های مختلف در نواختن آن ساز میشود.
در زیر به تفاوت های بارز ساز سه تار و تنبور اشاره شده است.
- ساز سه تار درای ۴ سیم از جنس فولاد و برنج است که به موازات دسته، از کاسه تا پنجه کشیده شدهاند. سیم های سه تار در ابتدا سه عدد بوده و بعدها یک سیم به آن افزوده شده است.
- تنبور دارای دسته کوتاه تر و کاسه بزرگتر نسبت به سه تار است و سطح کاسه سه تار چوبی است.
- تنبور دارای ۱۴ دستان یا پرده است و به شکل سنتی دارای دو وتر است، اما امروزه اغلب سه وتر بسته میشود.
- سه تار از ۲۵ پرده قابل حرکت از جنس روده حیوانات یا ابریشم برخوردار است.
- چوب کاسه تنبور از درخت توت ساخته میشود و دسته آن هم از چوب گردو است.
- در ساخت ساز سهتار از چوب (معمولاً گردو و توت) برای بدنه، صفحه و دسته و از فلز (برنج و فولاد) برای سیمها و از استخوان برای تزئینات دسته، شیطانک و گاهی اوقات سیمگیر استفاده میشود.
- در ساز تنبور دو تا سه گوشی و در تنبورهای نامتعارف تا پنج گوشی از چوب بید وجود دارد. تنبور لانه کوک (جعبه گوشیها) ندارد و گوشیهایش مستقیما در سوراخهای ایجاد شده در انتهای دسته فرو میروند.
- طول دسته سه تار ۴۰ تا ۴۸ سانتیمتر و قسمتی که گوشیها در آن تعبیه میشوند ۱۲ سانتیمتر و پهنای دسته ۳ سانتیمتر است.
- وسعت سه تار نزدیک به ۳ اکتاو است. اما تنبور به علت بزرگتر بودن کاسه صدای بیشتری دارد.
یادگیری ساز تنبور
امواج موسیقی به دلیل برخورداری از بار هیجانی وعاطفی، نقش به سزایی بر روحیه وعواطف انسانی دارد و موجب کاهش استرس در ذهن و بدن فرد میشود. موسیقی مناسب، هیجان، غم واندوه مزمن را کاهش میدهد واعتماد به نفس افراد را بالا میبرد. بنابراین با یادگیری سازی اصیل وعرفانی میتوان به جلا دادن روح وجسم پرداخت. اگر علاقهمند به یادگیری ساز اصیل وعرفانی تنبور هستید، به دنبال فضایی آکادمیک باشید که در آن اساتید باتجربه با بهرهمندی از موسیقی و روانشناسی و با اصول صحیح وحرفه ای به آموزش این ساز می پردازند.
آموزشگاه موسیقی صدای مهرورزان درمحیطی آرام و کاملا هنری با کادری مجرب و تحصیل کرده به پرورش هنرجویان در عرصههای مختلف موسیقی میپردازد. از ویژگیهای بارز این آموزشگاه، داشتن کادر آموزشی باتجربه و با اخلاق است که با ایجاد فضای دوستانه بین هنرجویان به دنبال کشف استعدادهای جوان وخلاق اس
نحوه نگهداری از تنبور
طبعاً یک ساز موسیقی مانند هرچیز دیگری نیاز به نگهداری دارد و باید مانند یک عضو جاندار از او مراقبت کرد؛ برای نگهداری از ساز تنبور نیز نکاتی وجود دارد که بسیار حائز اهمیّت میباشد و نیاز است که آنها را در ساز خود اجرا کنید. این نکات عبارتند از:
- اکثر سازهای ایرانی و برخی از سازهای غربی، به رطوبت شدید حساسیت دارند؛ ساز تنبور نیز از این قاعده مستثنی نیست. در نتیجه ساز را تا حد امکان از رطوبت دور نگه دارید. پیشنهاد میشود که در داخل کیف سازتان، چند بسته رطوبت گیر قرار دهید.
- از ساز خود در برار خط و خَش، شکستگی و تَرَک خوردگی محافظت کنید؛ چرا که باعث اُفت صدای سازتان میشود.
- به طور میانگین هر ۶ ماه یکبار، سیم های سازتان را تعویض کنید.
نوازندگان به نام تنبور
از سازندگان معروف تنبور، نریمان (آسوری تبار)، اسداله فرمانی ساکن گهواره و استاد چیره دست سعید ذوالنوری را میتوان نام برد که هرکدام تنبورهایی با صدای خاص خود را ساخته اند ولی هیچ کدام از سنت قدیمی تنبورنوازی خارج نشده اند.در طول سالیان متعدد تنبور نوازانی به نام، در این سرزمین باستانی زیسته اند.ازجمله سید خلیل عالی نژاد، سید امراله شاه ابراهیمی، سید آرش شهریاری، طاهر یارویسی، گل نظر عزیزی، مظفر برنجی، رامتین کاکاوندی وعلیرضا فیض بشی پوررا میتوان نام برد.
درویش امیر حیاتی، نخستین تنبورنوازی است، که توانست اشعار فارسی را برروی قطعات ساز تنبور استفاده کند. علی اکبر مرادی که از اودر مجله Sing Line به عنوان ۵۰ نوازنده برتر دنیا واز مشاهیر کُرد یاد شد ودر کنگره جهانی مشاهیر کُرد در سال ۱۳۹۸ به وی نشان شهروند طلایی اعطا شد. همچنین میتوان از کیخسرو پورناظری، بنیانگذار گروه شمس به همراه فرزندانش تهمورس وسهراب نام برد.
- از نوازندگان مشهور این ساز میتوان به علی اکبر مرادی، طاهر یارویسی، کیخسرو پورناظری، سهراب پورناظری، تهمورس پورناظری، رامین کاکاوند و رامتین کاکاوندی اشاره کرد.
- برندهای متنوعی از ساز تنبور در بازار ایران وجود دارد و سازندگان زیادی در ایران مشغول به ساخت این ساز کهن میباشند، اما تنبور ” فرد ” و ” مفاخری ” برندهای مشهورتر و پرطرفدارتری نسبت به باقی برندهای موجود میباشند.
دانلود صدای ساز تنبور