ساز باندورا

ساز باندورا چیست؟

باندورا ساز زهی سنتی اوکراین است که تا دهه ۱۹۴۰ اغلب کوبزا گفته میشد. باندورا (اوکراینی: банду́ра ) یک ساز زخمه‌ای سنتی اوکراینی است. این ساز ترکیب شده از اجزای زیتر و لوت است و تا دههٔ ۱۹۴۰ میلادی، اغلب به اسم کوبزا نامیده می‌شد. سازهای قدیمی (حدود سال ۱۷۰۰) ۵ تا ۱۲ عدد زه داشته و شبیه عود بودند.این ساز در تاریخ موسیقی اوکراین نقش مهمی دارد. در زمان های گذشته نوازندگان این ساز افرادی اغلب نابینا و دوره‌گرد بودند که «کوبزار» نامیده می‌شدند. البته امروزه به نوازندگان باندورا، باندوریست می‌گویند.در ادامه می‌خواهیم درباره ساختار، تاریخچه و انواع مختلف ساز باندورا اطلاعات کاملی ارائه دهیم.

در قرون 14ام و 15ام سيم‌هاي بیشتر به كوبزا اضافه شد و سپس به باندورا تغيير اسم داد ولي اصطلاح كوبزا همچنان معادل باندورا استفاده مي‌شد. تا قرن 15‌ام باندورا توسط نوازندگان حرفه‌اي (كوبزاري) كه بسياري از آنها كور بودند و اين ساز را در تصنيف‌هاي حماسي بكار (dumy) كه فتوحات قزاق‌هاي اوكرايني را بازگو مي‌كند. تا اواخر قرون 19 ام و 20 ام كوبزاري به دليل بيان احساسات ملي در موسيقي‌شان تحت تعقيب بودند و در دهه 1930 استالين دستور دستگيري و اعدام برخي از انها را صادر كرد.

علي رغم سانسورهاي شوروي در قرن بيستم علاقه به باندورا افزايش يافت. بسياري از گروه‌ها و مدارس  آموزش باندورا شكل گرفت و اين ساز كه به صورت سنتي به صورت دياتونيك كوك شده بود هم اكنون نسخه‌هاي كوك شده كروماتيك دارد. در اوايل قرن 21ام، گروه‌هاي باندورا در اوكراين و انجمن‌ها و اجتماعات اوكرايني‌هاي مهاجر در امريكاي شمالي رواج يافت.

ساختار ساز باندورا

پشت باندورا هاي سنتي معمولاً از يك قطعه چوب يكپارچه ساخته مي‌شود (چوب بيد، صنوبر، گيلاس يا افرا). از دهه 1960 سازهاي glued-back نيز رايج شدند و حتي اخيراً Bandura ها با پشت‌هاي فايبرگلاس ساخته مي‌شوند. صفحه صدا بطور سنتي از نوعي از صنوبر ساخته مي‌شوند.  wrest planks و خرك از چوب‌هاي سختي همانند غان ساخته مي‌شوند.Bandura اصالتاً يك ساز دياتونيك است و علي‌رغم اضافه كردن سيم‌هاي كروماتيك در دهه 1920، نواختن آن به عنوان يك ساز دياتونيك ادامه پيدا كرد. بسياري از سازهاي كنسرت معاصر مكانيزمي دارند كه اجازه كوك مجدد (re-tunning) سريع ساز را  در گام‌هاي مختلف مي‌دهد. اين مكانيزم‌ها اولين بار در سازهاي كنسرت در دهه‌ی 1950 مورد استفاده قرار گرفتند.

باندورا یک بدنه چوبی بیضی‌شکل و یک دسته کوتاه دارد. قدیمی‌‌ترین باندوراها، ۵ تا ۱۲ سیم داشتند؛ اما امروزه این تعداد به ۵۶ الی ۶۸ سیم رسیده است. این ساز در حالت نشسته نواخته می‌شود. بدنه ساز تقریبا عمودی و به موازات نیم‌تنه روی پا قرار می‌گیرد. سیم‌های باس نیز با دست چپ و سیم‌های تریبل با دست راست یا بدون مضراب نواخته می‌شوند. به طور کلی باندورا انواع فرعی دارد که ساختار آن‌ها کمی با یکدیگر متفاوت است.ساز اوليه باندورا، كوبزا بود كه يك ساز داراي سه تا هشت سيم و در مستندات قرن 6ام يونان ذكر شده است. در قرون وسطي اين ساز در دربار و خانواده‌هاي سلطنتي اروپاي شرقي رواج داشت كه نواختن آن همراه با خواندن و رقصيدن بود.

انواع ساز باندورا

باندورای فولک (Folk or Starosvitska Bandura)

باندورای فولک از اواخر قرن ۱۸ رایج شد. این ساز معمولا ۱۲-۲۰-۲۳ سیم دارد که به صورت دیاتونیک کوک می‌شوند. سازندگان باندورای فولک، سازندگان ویولن محلی در روستاها هستند؛ بنابراین هیچ دو باندورای فولکی کاملا شبیه به یکدیگر ساخته نمی‌شوند. این ساز منحصرا برای نوازندگان نابینای دوره‌گرد اوکراینی بود که کوبزاری نام داشتند.

باندورای کیف یا آکادمیک (Kyiv style or academic bandura)

باندورای آکادمیک رایج‌ترین سازی است که امروزه در اوکراین نواخته می‌شود. این نوع باندورا ۵۵ تا ۶۵ عدد سیم دارد. به علاوه بعضی از باندوراهای کیف دارای قابلیت کوک مجدد هستند.

باندورای سبک خارکیف (harkiv-style bandura)

باندورای خارکیف معمولا توسط سازندگان خارجی ساخته می‌شود؛ اما امروزه در خود اوکراین هم مورد توجه قرار گرفته است. این نوع باندورا ۳۴ تا ۳۶ سیم دیاتونیک یا ۶۱ تا ۶۸ سیم کروماتیک دارد.

باندورای ارکسترال (Orchestral banduras)

باندوراهای ارکسترال برای اولین بار توسط لئونید هایداماکا در خارکف در سال ۱۹۲۸ ساخته شدند تا دامنه بخش باندورا در ارکستر سازهای محلی اوکراینی گسترش یابد.

معرفی و تاریخچه ساز باندورا اوکراینی

قبل از رواج و محبوبیت ساز باندورا، ساز دیگری به نام کوبزا وجود داشت. کوبزا دارای سه تا هشت سیم بود و در اروپای شرقی برای همراهی با آواز و رقص نواخته میشد.در قرن ۱۴ و ۱۵‍‍، کوبزا با نام باندورا شناخته شد و تا به امروز این دو مترادف یکدیگر در نظر گرفته می‌شوند. در قرن ۱۵ نوازندگان باندورا افرادی نابینا به نام کوبزاری بودند که از این ساز برای تصنیف‌های حماسی استفاده می‌کردند.اواخر قرن ۱۹ و اوایل قرن ۲۰، کوبزاری‌ها به دلیل ابراز احساسات ملی‌گرایانه مورد تعقیب قرار گرفتند و در دهه ۱۹۳۰ به دستور جوزف استالین تعدادی از آن‌ها اعدام شدند.

باندورا (bandura) كه به نام كوبزا (kobza) نيز شناخته مي‌شود يك ساز زهي، از خانواده سالتري (psaltery)- سازهاي زهي از خانواده زيثر (zither)- است كه به عنوان ساز ملي اوكراين معروف است. باندورا عمدتاً در موسیقی فولک اوكراين استفاده مي‌شود. اين ساز يك بدنه چوبي بيضي شكل؛ يك دسته كوتاه بدون پرده كه به صورت خارج از مركز (غير متقارن) نسبت به صفحه صدا قرار دارد؛ 4 تا 8 سيم باس كه از گردن روي بدنه ادامه پيدا كرده‌اند؛ 30 (گاهي اوقات 60) سيم كه به صورت كروماتيك روي صداي زير كوك شده و روي صفحه صدا كشيده شده‌اند. اين ساز به صورت نشسته نواخته مي‌شود و بدنه ساز روي ران نوازنده قرار گرفته و ساز به صورت تقريباً عمودي و به موازات بالا تنه قرار مي‌گيرد. سيم‌هاي باس با انگشتان دست چپ پلاك مي‌شوند (plucked) و سيم‌هاي با صداي زير با يك مضراب در دست راست نواخته مي‌شوند.

در قرون وسطي Bandura عمدتاً در دربار اروپاي شرقي و اساساً براي رقص و آواز خواندن استفاده مي شد. همچنين اين ساز در ميان كازاك (Kozaks) هاي اوكرايني رواج يافت و به اين ترتيب موسيقيدان هاي حرفه اي اوكرايني به نام كوبزاري و شكل جديدي از ترانه ها به نام دوما (duma) پديد آمدند. كلمه دوما به معناي تامل و تعمق است. ترانه هاي دوما همراه با ساز Bandura خوانده مي شد و بيانگر شجاعت ها و افتتاحات قزاق ها براي آزادي و صلح بود.

باندورای مدرن

پدر باندوراي مدرن هانت خودكويچ (Hant Khotkevych) مي‌دانند. او يك پيانيست و ويولونيست فرهيخته بود كه نواختن Bandura را با مشاهده و يادگيري از كوبزاري‌هاي مسن آموخت. با وجود اينكه هانت همواره سنت‌ها و روش‌هاي كوبزاري را تحسين مي‌كرد و گرامي مي‌داشت، هانت در تكامل Bandura كوبزار سنتي به آنچه كه باندوراي خاركيز (Kharkiz) مدرن مي‌شناسيم، سهم داشت.  در توسعه صدا و رپرتوار اين ساز براي نواختن در گروه‌هاي موسيقي نقش كليدي داشت.

وضعیت نوازندگان

در دوره جنگ سرد، شوروي سعي داشت تمامي مظاهر ملي گرايي اوكراني ها را با حمله و تخريب فرهنگ اوكراني ها از بين ببرد. در سال 1935، كوبزاري كور از اقصي نقاط اوكراين در کیف  (Kharkiv) جمع آوري و دستگير شدند به بهانه اينكه سعي در حفظ اشعارشان از طريق ضبط آنها داشته اند كه هانت خودكويچ نيز در ميان آنها بود.به هر حال، قدرتمندان شوروي خيلي زود دريافتند كه غير ممكن است كه كاملاً Bandura را از هويت اوكرايني‌ها جدا سازند. در عوض، آنها تلاش كردند كه اين ساز را از گذشته و سنت‌هاي آن جدا كرده و باندوراي كيف مدرن را توسعه دهند.آموزش Bandura سير آكادميك‌تري به خود گرفت و مجموعه سنتي آن با كارهاي آهنگسازان خارجي همانند باخ، بتهوون و ساير آهنگسازان كلاسيك جايگزين شد.

تعقيب‌ها و دستگيري و تبعيد به بخشي از زندگي تعداد بيشماري از باندوريست‌هاي اوكرايني كه همچنان به سنت‌هايشان پايبند بودند، تبديل شد. بسياري از اين نوازندگان همانند اعضای گروه كر باندوريست اوكرايني راه غرب و پناهنده شدن به آمريكا و كانادا را در پيش گرفتند، جائيكه بدون هيچ ترسي مي‌توانستند هنر خودشان را به صورت آزادانه دنبال كنند.گروه كر باندوريست‌هاي اوكرايني، باندوراي کیف  را به عنوان ساز مورد علاقه خودشان انتخاب كردند تا تنوع‌پذيري تكنيكال آن را نشان دهند و تاريخچه و سنت‌هاي غني و بزرگ آن را حفظ كنند.

انواع ساز کوبزا

سه نوع باندوراي مدرن وجود دارد:

• باندوراي كلاسيك كه داراي 20 سيم است و گوشي‌هاي آن چوبي است.
• باندوراي كيف كه رايج‌ترين باندوراي امروزي است. اين Bandura در دوره جماهير شوروي سابق در دو ناحيه از اوكراين توليد انبوه شد و داراي 55 تا 64 سيم است.
• نوع دیگر باندوراي کیف  كه داراي 34 تا 65 سيم است و اغلب يك مكانيزم تغيير كليد دارد. اين نوع از Bandura تقريباً در اوكراين ناپديد شده و در خطر منسوخ شدن است.

 امروزه چهار نوع اصلي از Bandura وجود دارد كه از نظر ساختار، طرز نگه داشتن، نواختن، رپرتوار (مجموعه) و صدا متفاوتند.

باندورای فولک

اين باندورا،  باندوراي سنتي معتبر است كه گاهي اوقات به عنوان باندوراي كلاسيك يا قديمي هم شناخته مي‌شود.اين Bandura ها  معمولاً 20 تا 23 سيم دارد و دست ساز است و غالباً از نظر شكل (فرم) و تعداد سيم‌ها متفاوتند. پشت اين نوع باندوراها معمولاً به صورت يكپارچه از يك قطعه چوب درآورده مي‌شود. گوشي‌هاي چوبي سيم‌ها را نگه مي‌دارند كه به صورت دياتونيك كوك مي‌شوند. از نظر سنتي اين سازها داراي سيم‌هايی از جنس روده هستند، با اين حال در اوايل قرن بيستم براي اجراهاي عمومي سيم‌ها به جنس فلزي تغيير يافتند.

اجراهاي معتبر در اوكراين حياتي دوباره يافته است كه  Heorhy Tkachenko و دانش‌آموزانش بويژه ميكولا بودنيك، ولاديمير، ميكولا توكايلو و ويكتور ميشالو از برترين دانش‌آموزان هستند. اين سير توسط شاگردانشان Mikhailo Khai، Kost Cheremsky و urij Fedynskyj با تشكيل اتحاديه‌هاي كوبزار ادامه يافت. امروزه سازندگان معروف بيشماري براي اين ساز وجود دارند كه از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

باندورای سبك كيف

باندوراي سبك كيفي يا باندوراي اكادميك رايج‌ترين نوع باندوراهاي مورد استفاده امروزي در اوكراين هستند. اين نوع Banduraها 55 تا 64 سيم فلزي دارند كه به صورت كروماتيك در پنج اكتاو؛ با يا بدون مكانيزم كوك مجدد بيابيد. اين سازها تحت عنوان باندوراهاي سبك كيفي شناخته مي‌شوند چراكه اين باندوراها براي نوازندگان با تكنيك كيفي كه توسط Kyiv Bandurist Capella رهبري مي‌شد. با توجه به اينكه سبك نواختن بر اساس تكنيك‌هاي كوبزار از Chernihiv بود اين ساز گاهي اوقات به عنوان باندوراي سبك  Chernihiv شناخته مي‌شود.اين نوع سازها در دو دسته اصلي سازهاي پرايما (اوليه) استاندارد و سازهاي كنسرت وجود دارند.

باندوراي كنسرت برخلاف سازهاي پرايما داراي مكانيزم كوك دوباره (re-tuning) هستند كه در upper wrest plank ساز قرار دارند.باندوراهاي سبك كيفي كنسرت، اولين بار در كيف در ورك شاپي كه توسط ايوان اسكاليار () از 1948 تا 1954 ساخته شدند و از سال 1952 توسط كارخانه سازهاي Chernihiv . كارخانه چرنيوهي (Chernihiv) در سال 1991 توليد Bandura را متوقف كرد. خط ديگري از توليد Bandura هاي سبك كيف توسط واسيل هراسيمنكو (Vasyl Herasymenko) ايجاد شد و توسط كارخانه‌سازهاي ترمبيتا (Trembita) ادامه پيدا كرد. سازهاي اندكي نيز از  Vasyl Herasymenko برجاي مانده است.

باندورای کیف 34 تا 65 سیمه؛‌ 

اين نوع سازها عمدتاً توسط سازندگان ساز خارج از اوكراين ساخته شدند. با اين وجود در زمان‌هاي اخير ساخت اين نوع باندوراها در اوكراين به شدت دنبال مي‌شود. اين نوع باندوراها به صورت دياتونيك (با 34 تا 36 سيم) يا كروماتيك (با 61 تا 68 سيم) كوك مي‌شوند.باندوراهاي کیف استاندارد اولين بار توسط  Hnat Khotkevych در اواسط دهه 1920 توليد شد. يك نسخه نيمه كروماتيك توسط برادران Honcharenko در دهه 1940ساخته شد. شماري از سازها در دهه 1980 توسط Vasyl Herasymenko ساخته شد. گروه باندوريست اوكرايني Hnat Khotkevych در استراليا تنها گروه در غرب است كه باندوراي سبك کیف  را بكار مي‌برد.

اخيراً سازنده كانادايي باندورا بيل وتزال (Bill Vetzal) در زمينه ساخت اين سازها تا حدي موفق بوده است. آخرين سازهايش تماماً كروماتيك با قابليت كوك مجدد (re-tuning) بودند و پشت‌هاي اين باندوراها از فایبرگلاس ساخته شده بود. علاوه بر اين، آندريج بيركو (Andrij Birko) يك آمريكايي سازنده باندورا نيز سازهاي کیف  را مي‌سازد و ساختار و قوانين آكوستيكي گيتارها (هم بالا تخت و هم arch-top) را بكار مي‌برد تا صدايي متعادل‌تر، صاف و هموار را براي ساز بوجود آورد. هم اكنون، او سازهايي كروماتيك ولي بدون مكانيزم كوك مجدد توليد كرده است.

باندورای تركيبي

تلاش‌هاي زيادي در جهت تركيب جنبه‌هاي مختلف Bandura هاي مختلف در تنها يك ساز شده است. اولين تلاش‌ها در آن زمينه توسط برادران Honcharenko در آلمان در سال 1948 صورت گرفت. اين تلاش‌ها در دهه 1960 توسط ايوان اسكليار (Ivan Skliar) و در دهه 1980 توسط  Herasymenko و اخيراً توسط Bill Vetzal در كانادا ادامه يافت.

باندورای اركسترال

Bandura هاي اركسترال اولين بار توسط Leonid Haydamaka در کیف  در سال 1928 براي گسترش بخش Bandura در اركستر سازهاي اوكراینی خودش صورت گرفت. او سازهاي كوك شده در اندازه پيكولو و باس را به ترتيب يك اكتاو بالاتر و پائين‌تر از باندوراي استاندارد كيفي خلق كرد.ديگر سازهاي سبك كيفي توسط ايوان اسكالير در Bandurist Capella بويژه Bandura هاي در اندازه‌هاي آلتو، باس، كنترباس را ساخت. به هر حال، تعداد كمي از اين سازها ساخته شد و از نظر تجاري براي خريد موجود نيستند.