دستگاه نوا

دستگاه و آواز در موسیقی ایرانی

دستگاه نوا یکی دیگر از دستگاه­ های هفتگانه موسیقی ایرانی است که برگرفته از مقام­های دوازده گانه موسیقی قدیم ایرانی به شمار می آید. در روایات و رسالاتی غالبا بی­نام، به دستگاه نوا اشاره شده و تاکید شده است که دی مقاله قبلی با عنوان آشنایی با دستگاه نوا توضیح داده ایم.قبل از اینکه استفاده از لغت دستگاه در دروان قاجار رایج شود از واژه مقام استفاده می‌شده است. دستگاه از دو لغت «دست» و «گاه» تشکیل شده است. «گاه» به معنی پرده ساز است و دستگاه به معنی چگونگی قرار گرفتن انگشتان دست بر روی پرده‌های ساز که در هر قطعه یا آهنگ یا نغمه شکل خاص خود را دارد.

حدود ۲۰۰ تا ۴۰۰ آهنگ یا لحن در کل مجموعه‌ی هفت دستگاه و پنج آواز ایرانی وجود دارد که به هریک از این آهنگ‌ها در اصطلاح موسیقی امروز «گوشه» می‌گویند، اینکه هر گوشه متعلق به چه دستگاه یا آوازی است بستگی به ویژگی های ساختاری و فنی و حس و حال موسیقایی هر کدام دارد.

تفاوت اصلی آواز با دستگاه به تعداد گوشه‌ها بازمی‌گردد و تعداد گوشه‌های آواز کمتر از یک دستگاه است. همچنین آواز و دستگاه از نظر حالت، نت‌های شاهد و ایست با هم تفاوت‌هایی دارند. آواز‌های ابوعطا، بیات ترک، افشاری و دشتی به دلیل یکسان بودن کوک آن‌ها با دستگاه شور از متعلقات دستگاه شور و آواز اصفهان نیز به خاطر یکسان بودن کوک آن با دستگاه همایون از متعلقات دستگاه همایون محسوب می‌شود.

مقام نوا

مقام نوا (نوی در موسیقی قدیم ایران) مقام دوم از دوازده مقام اصلی موسیقی بوده است. در مقایسه با موسیقی کلاسیک غربی، مقام نوا از منظر فواصل با گام مینور یا گام کوچک نزدیکی بسیاری دارد. مقام نوا در قدیم دارای دو شعبه با نام­های «نوروز خارا» و «ماهور» بوده است. اما قدمت کاربری نام نوا به پیش از تکوین مقام­های موسیقی بازمی­گردد. گفته می­شود نخستین بار در کتاب «شفا» نوشته ابن سینا به نوا اشاره شده است. ابن سینا به این نکته نیز اشاره کرده است که بهتر است مقام نوا در شامگاه نواخته شود. 

به این ترتیب، دستگاه نوا میراث به جا مانده از مقام نوا به شمار می آید. درجات مقام نوا در موسیقی قدیم ایران عبارت بوده­اند از 1. طنینی. 2. بقیه. 3. طنینی. 4. طنینی. 5. بقیه. 6. طنینی. درجات مذکور بر گام مینور موسیقی اروپایی انطباق پذیر است. بر این اساس گام نوا از نت پایه سل چنین ساختاری دارد: سل، لا، سی بمل، دو، ر، می بمل، فا، سل. اما امروزه همراه با تغییراتی در درجات مقام نوا، دستگاه نوا همانند دستگاه شور و آوازهای متعلق به آن نواخته می­شود.

به این طریق که در دستگاه نوا امروزه درجه ششم مقام قدیم نوا به اندازه ربع پرده بالاتر نواخته میشود. به باور فرهاد فخرالدینی این دگرگونی از زمان قاجار آغاز شده و به تدریج جای خود را پیدا کرده و تثبیت شده است. مقام نوا آن طور که در قدیم نواخته می شده، امروز همچنان در موسیقی نواحی خراسان و کردستان حفظ شده و نوازندگان دوتار و تنبور با همان فواصل صورت کهن آن را اجرا می کنند. گفته می شود گوشه نهفت از معدود گوشه های دستگاه نوا است که به طور دقیق منطبق بر مقام نوا است.

گوشه های دستگاه نوا

درآمد نوا

لغت نوا از ریشه پهلوی نواک گرفته شده (واک ) به زبان پهلوی به معنای آوا و صوت بوده  ملودی نوا شباهت به درآمد های ابوعطا افشاری بیات عجم و پنجگاه دارد و اگر نوازندگان و خوانند گان مواظب نباشند این ملودی ها با هم تداخل می کنند گام نوا با شور یکی است من خود شخصأ نوا را دستگاه جدا گانه نمی دانم چون دستگاه گام کاملآ مستقل به خود را دارد و چون گام نوا با شور یکی است می توان آنرا آوازی از شور دانست همان طور که ابوعطا دشتی بیات ترک و بیات کرد از متعلقات شور هستند نت شاهد درجه چهارم گام شور  و گستره ملودی تا درجه هشتم   گام شور  است .

گوشه دوبیتی

همانطور که از اسم گوشه پیداست از ملودی های منطق لرستان است که این نوع ملودی ها با اشعار دوبیتی در مراسمی خاص خوانده می شونددر مورد گوشه کرشمه  و نغمه ونیریز قبلأ در مطالب گذشته سخن گفته شده نت شاهد گوشه دویبتی و نغمه درجه اول گام نوا (یعنی درجه چهارم گام شور ) است و گستره ملودی تا درجه دوم گام نت شاهد گوشه کرشمه روی درجه اول گام نوا و گستره ملودی تا در جه سوم گام می رسد نت شاهد گوشه های تخت طاقدیس (کیکاووسی )و نیریز درجه اول گام نوا را اشغال می کنند و گستره ملودی تا درجه چارم گام نوا می رسد.

گوشه نستاری

نستوریان فرقه ای از ترسایان که آنان را کافر می دانستند و آنان از عقاید نستوریوس پیروی می کردند و به همین دلیل نستوری یانستاری خوانده شده اند نستوریان امروزه به کلدانی و آسوری معروفند  زبان و مذهب ا ایشان نوعی از زبان ساریانیست این گوشه ضربی است در وزن 3/4 این قطعه ضربی را در آواز نوا به نام رنگ نستاری ثبت شده نت شاهد روی درجه اوت گام و گستره ملودی تا درجه پنجم گام نوا را اشغال می کند

دم مسیح که گویند روح پرور بود    یقینم آنکه به لب داشت گفته گوی ترا

گوشه مسیحی

لغت مسیح از ریشه عبری (ماشیاخ )گرفته شده و به معنای نجات دهنده و مسیحی کسی که دارای دین مسیح باشد نوعی نیایش در هنگام مراسم خوانده می شود که ملودی آن به این گوشه که امروز در ردیف ما ثبت شده و در افشاری و نوا اجرا می شود شباهت دارد نت شاهد یعنی نتی که بیشر از سایر نت ها بصدا در می آید روی درجه اول گام نوا و گستره ملودی تا درجه پنجم همانطور که قبلأ گفته شد منظور از گام نوا گامی است که از آنجا آواز نوا را می خوانند یعنی درجه چهارم گام شور

ویژگی‌های دستگاه نوا

احساسی که یک دستگاه منتقل می‌کند یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های آن است. نوا حس و حالی مشابه با دستگاه شور را انتقال می‌دهد؛ هرچند که از نظر بسیاری از موسیقی‌دانان مانند داریوش صفوت حال و هوای این دستگاه با هیچ دستگاه دیگری مشابه نیست و حالتی عرفانی و آرامش بخشی دارد که می‌تواند روح را به تجلی برساند. اما به غیر از حال و هوای این دستگاه، نوا ویژگی‌های دیگری نیز دارد که کمی تخصصی و مناسب اهل فن است. از مهم‌ترین این موارد می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• فواصل درجه‌های نوا از لحاظ گام بر مینور تئوریک (در موسیقی غربی) انطباق دارد.
• درجه اول نوا با درجه پنجم شور مطابقت دارد.
• این دستگاه مانند بسیاری از دستگاه‌های موسیقی سنتی دانگ‌های مساوی ندارد و فواصل آن متفاوت است.

توضیح برخی گوشه‌های مهم دستگاه نوا

• در آمد: نت شاهد درجه اول است.
• بیات راجع: نت شاهد درجه دوم است.
• نیشابورک: نت شاهد درجه سوم است.
• نهفت: یکی از گوشه‌های مهم دستگاه نوا است. نت شاهد درجه پنجم است.
• گوشت: نت شاهد درجه دوم است. با این گوشه می‌توانیم وارد دستگاه شور شویم. مثلا اگر در حال نواختن نوای سل هستیم با این گوشه وارد شور سل می‌شویم.