ساز های سنتی همیشه جایگاه ویژه ای در بین مردم داشته اند و از آنجایی که موسیقی همیشه تاثیر زیادی بر روح انسان داشته ، میتوان گفت در جامعه های مختلف از جایگاه بخصوصی هم برخوردار بوده است. با اینکه هر هنری به نوبه خود تاثیر گذار بر روح و فکر انسان است اما موسیقی به دلیل تاثیر آنی و عمیق استحقاق رتبه اول در بین هنرهای هفتگانه را دارد. در ادامه محبوب ترین سازهای سنتی ایرانی را معرفی می‌کنیم.حتی موسیقی گسترده تر از چیزی است ک اکثرا درباره آن فکر می‌کنیم برای مثال صداهایی که در روزمره ممکن است بارها و بارها آن شنیده باشیم اما به اینکه می‌توانند یک موسیقی باشند دقت نکرده ایم.
در واقع موسیقی که از آن می‌گوییم می‌تواند صدای شگفت انگیز آواز پرندگان باشد یا صدای دیگر اجزای طبیعت که در دنیای ما به شکل الهام گرفته شده ای تبدیل به قطعات موسیقی می‌شوند. آهنگسازان بزرگ در طول تاریخ با الهام از نواهای موجود در طبیعت موفق به ساخت آهنگ هایی شده اند که برای قرن ها فراموش نشده اند و همچنان موجب تاثیر شنوندگان می‌شوند.موسیقی علاوه بر تاثیر گذاری دارای قدرت بالایی در ایجاد مفهوم است در حدی که از گذشته تا کنون دولت ها و بزرگمردان زیادی در دوره های مختلف تاریخ سعی بر خاموش کردن صدای آن بوده‌اند اما موفق نبوده‌اند.
موسیقی نواحی ایران
در عصر جدید گاها دیده میشود به دلیل تنوع زیاد در هنرها به خصوص از نوع مدرن ، برخی هنرهای دیگر ممکن است کمرنگ شوند و یا حتی به طور کامل از یاد بروند. اما نکته حائز اهمیت و خوشحال کننده درباره ایران این است که هنوز در سراسر کشور ما موسیقی نواحی و سنتی به صورت چشم گیری دنبال کننده و طرفدار دارد.موسیقی ترکی، کردی، لری، بختیاری، خراسانی، شمالی، جنوبی و… از انواع موسیقی ایرانی هستند که حتما تا کنون نمونه ای مشهور از آنها به گوشتان خورده است. همچنین برخی موسیقی سنتی ایران را با موسیقی نواحی اشتباه می‌گیرند اما در واقع بخش عظیمی از موسیقی نواحی ایران را میتوان در بین موسیقی سنتی پیدا کرد و موسیقی نواحی عنصری ثابت در موسیقی سنتی ایرانی است. همین موضوع سبب شده است که اسطوره های موسیقی سنتی ایرانی همیشه با کمال میل موسیقی نواحی را که مانند رنگ های زیبا هستند به بافت موسیقی خود اضافه کنند.
تنوع در شکل های اجرایی موسیقی ایرانی
از شگفتی های موسیقی ایران میتوان به تنوع فراوان در شکل های اجرایی آن در هر منطقه اشاره کرد. حال منظور از شکل های اجرایی چیست؟یعنی اجراهای موسیقی نواحی و سنتی همیشه در شکل های مختلفی بسته به مناسبت یا نوع آن اجرا متفاوت بوده است. برای مثال درمناطق جنوبی ایران مراسمی به نام زار برگزار میشود که موسیقی عنصر اصلی و غیر قابل حذف از آن می‌باشد.
در این مراسم گروه نوازندگان با حالت احترام زیاد فردی که ماما زار یا بابا زار نامیده میشود را راهنمایی می‌کنند و در حین اجرا شنوندگان به صورت ریتمیک، به کمک دست زدن یا حرکات بدن همراهی خود را نشان می‌دهند و بر اساس اعتقادات آن منطقه این کار را برای کمک به شفا یافتن کسی که مراسم زار برای او برگزار شده انجام می‌دهند.یا مثلا در اغلب مناطق شمال و شمال غربی کشور، موسیقی سنتی و نواحی نقش پر رنگی در مراسم شادی مردم این مناطق دارد.
شناخته شده ترین موسیقی های نواحی کشور
- موسیقی بلوچی
- موسیقی ترکی اذربایجانی
- موسیقی بختیاری
- موسیقی جنوب ایران
- موسیقی خراسانی
- موسیقی گیلکی
- موسیقی قزوین
- موسیقی کردی
- موسیقی لرستان
- موسیقی مازندران
- موسیقی نمکدره‌ای
- موسیقی همدان
- موسیقی دزفول
همچنین در حالت رایج تر نیز شکل‌های مشخص تری برای اجرای موسیقی ایرانی وجود دارد. برای مثال تکنوازی، دو نوازی و گروه نوازی از فرم های بسیار رایج اجرای موسیقی سنتی در ایران هستند.در ادامه به معرفی محبوب ترین و پر کاربرد ترین سازهایی که در اجرای موسیقی سنتی استفاده می شوند، می پردازیم.
ساز های رایج در موسیقی سنتی ایرانی
ساز سنتی تار
تار جزو معروف ترین سازهای زهی و ایرانی است که به وسیله مضراب نواخته میشود. تار علاوه بر ایران در برخی مناطق دیگر خاورمیانه مانند تاجیکستان ، جمهوری آذربایجان و ارمنستان و گرجستان و دیگر نواحی نزدیک قفقاز برای نواختن موسیقی سنتی این کشورها و بخش‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد.در گذشته تار ایرانی دارای پنج سیم (یا پنج تار) بوده و غلامحسین درویش یا درویش خان سیم ششمی به آن افزود که همچنان به کار می‌رود.
ساز سه تار
سه تار از خانوادهٔ تنبور و جزو سازهای زهی مضرابی است و ساز سنتی ایرانی محسوب میشود. این ساز با ناخن انگشت اشاره دست راست نواخته میشود و دارای ۴ سیم است. البته سه تار در گذشته سه سیم یا تار داشته که با اضافه شدن سیم چهارمی به سه تار امروزی تبدیل شده است. همچنین این ساز به ساز خلوت معروف است و از صدای ظریفی برخوردار می‌باشد. سه تار دارای وسعت صدایی به اندازه تقریبا ۳ اکتاو است.
ساز دوتار
یکی دیگر از سازهای محبوب ایرانی دوتار است. این ساز شباهت بسیار زیادی به سه تار دارد. دوتار پیشینه ای چند هزار ساله دارد و در نواحی مختلق با الگو های مختلفی ساخته می شود. استفاده از این ساز در خراسان، مازندران، نیشابور و… بین مردم رواج بیشتری دارد.
ساز سنتی تنبور
تنبور را میتوان یکی از قدیمی ترین سازهای سنتی ایرانی معرفی کرد که در موسیقی دارای جایگاه عرفانی و مقامی می‌باشد. ساز تنبور دارای سه سیم است و نواختن آن نیازی به مضراب مصنوعی ندارد و با چهار انگشت دست راست با تکنیک هایی مانند مضراب راست، چپ و شُر انواع مضراب ریز، گل‌ریز، غنچه، دوچپ (دوتک) و… نواخته میشود.
عود ساز قدیمی
عود یا بربط ، سازی ایرانی و زهی زخمه ای است که علاوه بر ایران در خاورمیانه و کشور های عربی شمال آفریقا بسیار رایج می‌باشد. ساز عود از قدمت چند هزار ساله برخوردار است، بنابراین میتوان گفت از گذشته تا کنون نقش مهمی در موسیقی ایفا می‌کرده.این ساز به وسیله مضراب پلاستیکی نواخته میشود و از نظر ساخت دارای چندین مدل مختلف است که با توجه سلیقه و سبک نوازنده انتخاب میشود. همچنین صدای ساز عود نسبت به سایر سازهای سنتی بم تر می‌باشد و همچنین مانند تار و سه تار پرده بندی ندارد.
کمانچه یک ساز سنتی
کمانچه جزو مشهور ترین سازهای ایرانی است که اگر فردی راجب موسیقی اطلاعات نداشته باشد احتمال زیاد این ساز را می‌شناسد. این ساز از خانواده سازهای زهی ارشه ای است یعنی با آرشه یا همان کمان نواخته میشود همچنین این ساز دارای چهار سیم است و فاقد پرده بندی می‌باشد. ساز کمانچه دارای مدل های مختلفی مانند پشت بسته و پشت باز و.. است که از نظر شکل و صدادهی باهم متفاوت هستند.
ساز قیچک
قِـیچَک یکی از سازهای زهی آرشه ای در موسیقی ایرانی است که همانند کمانچه با آرشه یا کمان نواخته میشود. این ساز دارای قدمت بسیار زیادی می‌باشد و در موسیقی نواحی ایران کاربرد زیادی داشته و دارد. قیچک از نظر شکل گرفتن و نواختن شبیه به ویولن‌سل است و حتی در نوع بزرگ تر آن که به قیچک بم معروف است، از آرشهٔ ویولن‌سل استفاده میشود.
ساز سنتور
سنتور سازی پرکاربرد در موسیقی ایرانی است. این ساز زهی مضرابی به شکل ذوزنقه می‌باشد و دارای تعداد زیادی سیم است. این ساز با دو زخمهٔ چوبی یا همان مضراب نواخته میشود. رایج‌ترین نوع سنتور (۹ خرک یا سل کوک نام دارد) و دارای ۷۲ سیم است که به دسته‌های ۴ تایی و در ۱۸ دسته تقسیم میشود.
ساز نی
نی یا نی هفت بند از سازهای بادی ایرانی است و از دسته سازهای بدون زبانه محسوب میشود. ساز نی قابل کوک نیست و نوازنده در همنوازی‌ها و تکنوازی‌ها از انواع مختلف نی با کوک های دلخواه استفاده می‌کند. وسعت صدای نی دو اکتاو و نیم است. نی به عنوان یک سازهای محلی نیز بسیار رایج است و در اکثر نقاط ایران وجود دارد.
ساز تنبک
تنبک یکی از سازهای کوبه‌ای ایرانی است. این ساز پوستی، از نظر سازشناسی جزء طبل‌های جام شکل محسوب میشود. تنبک در بسیاری از اجراهای هم نوازی موسیقی سنتی مورد استفاده قرار می‌گیرد و همیشه بهترین همراه برای گروه ها و ارکسترهای موسیقی بوده است.
دف
دَف، یکی از سازهای کوبه‌ای در موسیقی ایرانی می‌باشد. این ساز شامل حلقه‌ای چوبی است که پوست نازکی بر آن کشیده‌اند و با ضربه‌های انگشت بر آن نواخته میشود. دف از سازهای کوبه ای ایرانی می‌باشد که بیشترین شباهت را به ساز دایره دارد ولی بزرگ تر از آن و با صدای بم‌تر است.
