انواع موسیقی سنتی ایرانی

موسیقی سنتی ایرانی از دوران کهن تا الان همواره جایگاه خاصی در فرهنگ و زندگی عادی مردم داشته است. در ایران کهن، موسیقی نقش مهمی در مراسمات مذهبی و آیینی ایفا می نموده و به عنوان قسمتی از زندگی روزمره حضور  می داشت. در دوران هخامنشیان (550-330 قبل از میلاد)، موسیقی در دربار شاهان و آیین‌های مذهبی اهمیت زیادی داشت. نقش‌ های روی  تخت جمشید نشان‌دهنده وجود نوازندگان و موسیقی دانان در آن دوران می باشد. همچنین سرودها و ترانه‌هایی به اسم“هوره” در جنگ‌ها و جشن‌ها برگزار می‌شد که الان هم در ایلام و غرب ایران رایج است.

در دوران اشکانیان و ساسانیان، موسیقی به اوج خود رسید و شاهد شکوفایی چشمگیری بود. بسیاری از سازهای موسیقی ایرانی مانند بربط، چنگ و نای در این دوران مورد استفاده قرار می‌گرفتند و دربار ساسانیان یکی از مراکز مهم موسیقی بود که موسیقیدانان بزرگی چون باربد و نکیسا در آن فعالیت داشتند. در ایران معاصر هم افراد مجرب زیادی در زمینه موسیقی هستند که برای آشنایی با این موضوع ،مقاله پدر موسیقی سنتی ایران را مطالعه کنید.

انواع موسیقی سنتی (محلی) ایرانی

موسیقی سنتی ایران در مناطق مختلف، رنگ و بوی خاصی دارد و به موسیقی محلی نزدیک می‌شود. برخی از این گونه‌ها عبارت‌اند از:

• موسیقی شمال ایران: شامل مازندران و گیلان که نغمه‌های محلی غنی دارند.
• موسیقی آذربایجان: با سازهایی مانند تار آذری و کمانچه و مقام‌های آذری.
• موسیقی خراسان: با اشعار عرفانی و سازهایی مانند سه تار.
• موسیقی بختیاری: حالتی حماسی و روایی دارد.
• موسیقی جنوب ایران: تحت تأثیر فرهنگ‌های عربی و آفریقایی با سازهایی چون نی‌انبان.
• موسیقی کردی: با ریتم‌ها و ملودی‌های خاص مناطق غربی ایران.
• موسیقی لرستان: همراه با نوای کمانچه و نغمه‌های حزن‌ آلود.

انواع سازهای موسیقی سنتی ایرانی

موسیقی سنتی ایرانی دارای انواع مختلف سازها است که هر کدام ویژگی‌ها و کاربردهای خاص خود را دارند. برخی از این سازها عبارتند از:

تار از ساز های مهم موسیقی سنتی

تار یکی از اصلی ترین و معروف ترین سازهای ایرانی است. این ساز دارای 6 سیم و بدنه‌ای  از جنس چوب است و با مضراب نواخته می‌شود. تار در موسیقی سنتی ایرانی نقش بسیار مهم دارد و صدای غنی و گرم آن تأثیرگذار است. تار در دوران قاجار به کمال رسید و توسط نوازندگان بزرگی چون درویش خان و علی‌نقی وزیری به شکوفایی رسید.

ساز کلاسیک سه‌تار

سه‌تار یکی دیگر از سازهای ایرانی است که دارای چهار سیم است و با انگشت نواخته می‌شود. این ساز صدای نرم‌تری نسبت به تار دارد و در موسیقی عرفانی و سنتی ایران جایگاه ویژه‌ای دارد. سه‌تار نیز در دوران قاجار به تکامل رسید و توسط نوازندگانی مانند میرزا عبدالله به اوج خود رسید.

سنتور  ساز باستانی ایرانی

سنتور یک ساز زهی کوبه‌ای است که با استفاده از دو مضراب چوبی نواخته می‌شود. این ساز دارای 72 سیم است که در چهار دسته قرار گرفته‌اند.سنتور در دوران صفویه به ایران وارد شد و به تدریج به یکی از سازهای اصلی موسیقی ایرانی تبدیل شد.

ساز محبوب قانون

قانون یک ساز زهی کوبه‌ای دیگر است که با استفاده از مضراب‌های نازک و قابل انعطاف نواخته می‌شود. این ساز دارای شکل مثلثی است و دارای صدای زنگ‌دار و شفاف می‌باشد. قانون از موسیقی عربی به ایران وارد شد و به تدریج در موسیقی ایرانی جایگاه خاصی پیدا کرد.

کمانچه سازی با جایگاه ویژه

کمانچه سازی زهی و کمانی است که با آرشه نواخته می‌شود. این ساز در موسیقی سنتی ایرانی جایگاه ویژه‌ای دارد و صدای آن دارای غم و حسرت خاصی است. کمانچه از دوران صفویه به بعد به عنوان یکی از سازهای اصلی موسیقی ایرانی شناخته شد و نوازندگان بزرگی چون علی‌اصغر بهاری به کمال آن افزودند.

قیچک ساز موسیقی محلی

قیچک سازی زهی و کمانی دیگر است که با آرشه نواخته می‌شود. این ساز بیشتر در موسیقی محلی و فولکلوریک ایران استفاده می‌شود. قیچک بیشتر در مناطق بلوچستان و خراسان رواج دارد و نوازندگان محلی آن را به کار می‌برند.

نی ساز آرام بخش

نی یک ساز بادی است که با دمیدن هوا به داخل آن نواخته می‌شود. نی دارای صدای غم‌انگیز و آرامش‌بخش است و در موسیقی سنتی و عرفانی ایران جایگاه ویژه‌ای دارد. نی از دوران باستان در ایران مورد استفاده قرار می‌گرفته و در آثار ادبی و هنری نیز به آن اشاره شده است.

سرنا ساز محلی و آیینی

سرنا یک ساز بادی دیگر است که بیشتر در مراسم‌های محلی و آیینی استفاده می‌شود. این ساز دارای صدای بلند و شاد است.سرنا از دوران باستان در ایران وجود داشته و در مناطق مختلف ایران به ویژه در مراسم‌های عروسی و جشن‌ها نواخته می‌شود.

دف ساز مراسمات مذهبی

دف یک ساز کوبه‌ای است که در موسیقی ایرانی و به ویژه در مراسم مذهبی و آیینی استفاده می‌شود. این ساز دارای پوستی کشیده شده بر روی یک قاب چوبی است و با ضربه زدن به پوست نواخته می‌شود. دف از دوران باستان در ایران وجود داشته و در تصوف و موسیقی عرفانی نقش مهمی ایفا می‌کند.

تنبک اصلی ترین ساز موسیقی ایرانی

تنبک یک ساز کوبه‌ای دیگر است که به عنوان یکی از اصلی‌ترین سازهای کوبه‌ای موسیقی ایرانی شناخته می‌شود. این ساز دارای بدنه‌ای گلی یا چوبی و پوستی کشیده شده بر روی آن است. تنبک در دوران قاجار به شکل امروزی خود درآمد و نوازندگان بزرگی چون حسین تهرانی به کمال آن افزودند.

دایره ساز محلی

دایره یک ساز کوبه‌ای است که بیشتر در موسیقی محلی و آیینی ایران استفاده می‌شود. این ساز دارای پوستی کشیده شده بر روی یک حلقه چوبی است و با ضربه زدن به پوست نواخته می‌شود. دایره از دوران باستان در ایران وجود داشته و در مراسم‌های مختلف به کار می‌رفته است.موسیقی ایرانی به دلیل تنوع در سازهای مورد استفاده، از جنس و صدای متنوعی برخوردار است. این سازها به چهار دسته اصلی سازهای چوبی، فلزی، پوستی و سفالی تقسیم می‌شوند. هر یک از این گروه‌ها با توجه به جنس مواد به کار رفته، صدای خاص و منحصر به فردی تولید می‌کنند.

سازهای چوبی

بیشتر سازهای موسیقی ایرانی از چوب ساخته می‌شوند. چوب به دلیل خواص صوتی خاص خود، صدای گرم و ملایمی تولید می‌کند که برای موسیقی ایرانی بسیار مناسب است. این گروه از سازها به طریق «تراش و برش» ساخته می‌شوند و شامل بیشترین و متنوع‌ترین سازهای ایرانی هستند. برخی از مهم‌ترین سازهای چوبی موسیقی ایرانی عبارتند از:

• تار
• سه‌تار
• کمانچه
• نی

سازهای فلزی

سازهای فلزی در موسیقی ایرانی دارای اجزای فلزی هستند که به تولید صدای زنگ‌دار و شفاف کمک می‌کند. این سازها معمولاً از جنس برنج یا مس بوده و به روش‌های “ریخته‌گری یا چکش‌کاری” ساخته می‌شوند. برخی از مهم‌ترین سازهای فلزی موسیقی ایرانی شامل:

• سنتور
• قانون
• سازهای پوستی

سازهای پوستی دارای پوست‌هایی کشیده شده بر روی قاب‌های چوبی یا فلزی هستند و با ضربه زدن به آن‌ها صدا تولید می‌شود. این سازها بیشتر در موسیقی کوبه‌ای و آیینی استفاده می‌شوند و دارای صدای گرم و رزونانس خاصی هستند. برخی از مهم‌ترین سازهای پوستی موسیقی ایرانی عبارتند از:

• دف
• تنبک
• دایره

سازهای سفالی

سازهای سفالی از جنس سفال (گل رس پخته شده) ساخته می‌شوند و به دلیل ویژگی‌های مواد به کار رفته، صدای خاصی تولید می‌کنند. برخی از تنبک‌ها و سازهای بومی مانند طاس‌های پوستی و فاقد پوست از سفال به صورت دستی یا با چرخ ساخته می‌شوند. این سازها معمولاً در مناطق بومی و آیینی ایران مورد استفاده قرار می‌گیرند.این تنوع در سازهای موسیقی ایرانی نه تنها به غنای فرهنگی این هنر کمک کرده، بلکه امکان ایجاد صداهای متنوع و منحصر به فرد را نیز فراهم آورده است. از سازهای چوبی با صدای گرم و ملایم گرفته تا سازهای فلزی با صدای زنگ‌دار و شفاف، هر یک نقشی مهم و بی‌بدیل در موسیقی ایرانی ایفا می‌کنند.

ردیف در موسیقی سنتی ایرانی

موسیقی ردیف دستگاهی امروز ایران از دورهٔ آقا علی‌اکبر فراهانی (نوازندهٔ تار دورهٔ ناصرالدین شاه) باقی‌مانده‌است. آقا علی اکبر فراهانی به‌واسطهٔ میرزا تقی خان فراهانی (امیر کبیر) برای نشر موسیقی ایرانی به دربار دعوت شد. سپس این موسیقی توسط آقا غلامحسین (برادر زاده آقا علی‌اکبر) به دو پسر علی‌اکبرخان به نام‌های میرزا حسینقلی و میرزا عبدالله، آموخته شد و آنچه از موسیقی باستانی ایران امروزه مورد استفاده‌تر و معروف‌تر است، دسته‌بندی موسیقی توسط این دو استاد در قالب مجموعه نواخته‌ها و آموزش هایشان است که به نام «ردیف موسیقی» نامیده می‌شود.

ردیف در واقع مجموعه‌ای از مثال‌های ملودیک در موسیقی ایرانی است که تقریباً با واژهٔ رپرتوار در موسیقی غربی هم‌معنی است. یک مجموعهٔ ردیف، مجموعه مثال‌هایی موسیقایی از هر کدام از گوشه‌های یک دستگاه‌است که بیانگر نسبت نت‌های مورد استفاده در آن گوشه و حال و هوای احساسی آن است. گردآوری و تدوین ردیف به شکل امروزی از اواخر سلسلهٔ زند و اوایل سلسلهٔ قاجار آغاز شده‌است. یعنی در اوایل دورهٔ قاجار سیستم مقامی موسیقی ایرانی تبدیل به سیستم ردیف دستگاهی شد و جای مقام‌های چندگانه را هفت دستگاه و پنج آواز گرفت.

انواع دستگاه در موسیقی سنتی ایرانی

دستگاه‌ها مهم‌ترین بخش ردیف‌های موسیقی ایرانی هستند و هر کدام دارای خصوصیات و ویژگی‌های خاص خود می‌باشند. برخی از مهم‌ترین دستگاه‌های موسیقی ایرانی عبارتند از:

دستگاه شور

شور یکی از اصلی‌ترین دستگاه‌ها در موسیقی ایرانی است. این دستگاه دارای فضای ملودیک و احساسی خاصی است که به شنونده حسی از آرامش و تفکر می‌بخشد.
گوشه‌ها: برخی از مهم‌ترین گوشه‌های دستگاه شور عبارتند از: داد، حجاز، شاه‌خاطی و رامکلی.

دستگاه ماهور

ماهور دارای ساختاری شبیه به موسیقی ماژور در موسیقی غربی است. این دستگاه دارای فضای ملودیک شاد و پویا است.
گوشه‌ها: برخی از مهم‌ترین گوشه‌های دستگاه ماهور عبارتند از: کرشمه، دلکش، زابل و راست.

دستگاه همایون

همایون دارای فضای ملودیک غم‌انگیز و آرام است. این دستگاه برای بیان احساسات عمیق و تفکر عمیق مناسب است.آلبوم بیداد محمدرضا شجریان با آهنگ‌سازی پرویز مشکاتیان از جمله آهنگ‌هایی است که در این دستگاه ساخته شده‌است

گوشه‌ها: برخی از مهم‌ترین گوشه‌های دستگاه همایون عبارتند از: چکاوک، بختیاری، بیات اصفهان و موالیان

دستگاه سه‌گاه

سه‌گاه دارای فضای پیچیده و احساسی است. این دستگاه برای بیان احساسات پیچیده و ناپایدار مناسب است.
گوشه‌ها: برخی از مهم‌ترین گوشه‌های دستگاه سه‌گاه عبارتند از: زابل، مویه، شاه ختایی و مثنوی.

دستگاه چهارگاه

توضیحات: چهارگاه دارای ساختاری قوی و پرشور است. این دستگاه برای بیان احساسات قوی و پراحساس مناسب است.
گوشه‌ها: برخی از مهم‌ترین گوشه‌های دستگاه چهارگاه عبارتند از: حجاز، مویه، مخالف و حصار

دستگاه نوا

نوا دارای فضای ملودیک خاص و منحصر به فرد است. این دستگاه برای بیان احساسات آرام و تفکری مناسب است.
گوشه‌ها: برخی از مهم‌ترین گوشه‌های دستگاه نوا عبارتند از: گردانیه، نهفت، حجاز و رامکلی.

دستگاه راست‌پنج‌گاه

راست‌پنج‌گاه یکی از پیچیده‌ترین و کامل‌ترین دستگاه‌ها در موسیقی ایرانی است. این دستگاه دارای فضای ملودیک پیچیده و غنی است.
گوشه‌ها: برخی از مهم‌ترین گوشه‌های دستگاه راست‌پنج‌گاه عبارتند از: شکسته، دلکش، مخالف و راست.