آشنایی با ساز قوپوز

قوپوز، چوگور یا چُگور ، ساز زهی مقید از ردهٔ تنبور که به آن دوتار هم می گویند. چگور ترکیبی از یک قطعه چوب مجوف بر شکل عودی کوچک است که دارای پنج وتر می باشد. عاشیق‌ ها قوپوز می‌نوازند و به زبان محلی به آن «ساز» می‌گویند. آذربایجان شرقی و غربی، اردبیل، زنجان، همدان، قزوین، ساوه، شهریار و حتی تهران و به طور خلاصه هرجایی که تجمعی از ترک‌زبانان صورت گرفته باشد مرکز عاشیقی و قوپوز دایر وجود دارد.

ساختار ساز قوپوز

ساختار ساز قوپوز از یک کاسه طنینی گلابی شکل و دسته ای مانند دسته تنبور درست شده است. کاسه آن از سه تار بزرگ تر است. نوعی از قوپوز ، دو تار فلزی دارد و به همین سبب به آن دوتار نیز می گویند. نواختن ساز قوپوز هنوز هم میان ترکمن ها و ایرانیان آذری رایج است. چگور رایج در جمهوری آذربایجان و نواحی ترک نشین ایران، معمولاً 9 سیم است و نسبتاً از دوتار و تنبور بزرگ تر است. چگور نزد عاشیق ها در آذربایجان قوپوز (ساز) نامیده می شود و سازی شبیه باغلاما است.تفاوت قوپوز معمول در منطقه همدان با قوپوز یا ساز عاشیق های مناطق دیگر آذربایجان و سازهای مشابه ترکیه ای (چؤگؤر، باغلاما، تامبورا و دیوان) در کوک سیمها و تعداد و فاصله های پرده هاست؛ همچنین سازهای مذکور در شکل و اندازهٔ کاسه و صفحه تفاوتی کمی با هم دارند.

کوک رایج قوپوز

قوپوز مورد استفاده در مناطق ترک نشین همدان معمولاً نه سیمه است و به طور معمول درحالت دست باز، سه سیم پایین قوپوز کوک re و شش سیم بالا کوک do دارند.گونهٔ دیگر از کوک قوپوز هم به همین صورت است؛ جز اینکه سیم چهارم کوک sol می گیرد. این کوک، زارِنجی نام دارد و کاربرد آن در مقایسه با کوک پیشین، کمتر است. در گذشته گونه ای کوک به نام زنگ شتر رایج بود که امروزه تقریباً به فراموشی سپرده شده است.برای اجرای مقامهای شبیه به دستگاه ماهور (یا راست پنجگاه همچون کوراوغلو) بهتر است سیم زارنجی (سیم چهارم) را فا کوک کرد. برای اجرای سه گاه ترکی بهتر است سیم زارنجی (سیم چهارم) را می کوک کرد.

پرده بندی قوپوز

به طور کلی قوپوز دارای 11 الی 13 پرده دارد ؛ اما نوازندگان حرفه ای این ساز گاها چندین پرده روی صفحه چگور قرار می دهند  (با  یک نوار باریک از جنس حصیر یا نخ پلاستیکی). معمولاً غیر از پرده اول چگور که ربع پرده یا اصطلاحاً کرن می باشد، بقیه پرده ها یا اصلی یا نیم پرده هستند. پرده هایی که در نواختن اکثرا  مقام ها و نغمه های ترکی به کار می رود، عبارت است از اول، سوم، پنجم، هفتم، هشتم و دهم.قوپوز نوازان در اجرای بعضی از مقام ها با انگشت 60 بر سیم های وا خوان (شش سیم بالا) پرده گیری می کنند (آشیق های آذربایجان و به خصوص اوزان های ترکیه در استفاده از سیم های 4 به بعد مهارت زیاد تری دارند).

از تکنیک های نواختن قوپوز می توان به نواختن سر انگشت 3  یا 4 دست راست بر صفحه چگور اشاره کرد که در بین نوازندگان سازهای خانواده باغلاما در کشور ترکیه نیز مرسوم است. در پرده گیری نیز در حالت نزولی دست چپ بر دسته ساز، نوازنده معمولاً با انگشت سوم بر پرده la کرن پس از پرده la وsol بمل پس از پرده sol اشاره می کند. این فن در نواختن کمانچه محلی نیز کاربرد دارد.

 قوپوز  امروزی

همانطور که می‌دانیم ساخت یک ساز و مراحل تکامل آن چندین هزار سال به طول انجامیده است. با در نظر گرفتن این سیر تکاملی طولانی، می‌توان به قدمت این آلت موسیقی پی برد.در نمای نزدیکی از  مجسمه قدیمی که در موزه لوور موجود است، مشاهده می‌شود، قوپوزی که در دست نوازنده قرار دارد، دارای چهار سیم است. وجود سه گروه سیمی روی قوپوز حاکی از دوران تکامل چندبن هزار ساله آن است و اضافه شدن سیم چهارم کمکی به آن نیز نشان می‌دهد این ساز ۴۶۰۰ سال پیش به مرحله‌ای از تکامل رسیده که دیگر سیم‌های کمکی برای کمال صدا به آن اضافه شده است، بنابراین قوپوز را می‌توان یکی از قدیمی‌ترین آلات موسیقی جهان نامید.

قوپوز با تعداد پرده‌های کم و کاسه کوچکش، دیگر قادر به همراهی آشیق‌هایی که خود دستخوش تغییرات فراوانی قرار گرفته بودند، نبود. اوزانی که قوپوز می‌نواخت کم کم جای خود را به آشیق داده بود. ساختمان فیزیکی و دیاپازون صوتی قوپوز دیگر نمی‌توانست آشیق را به نحو احسن همراهی کند، به همین دلیل به مرور زمان قوپوز دچار تغییرات کیفیتی و فیزیکی شده است. بنا بر یافته‌ها و نظریه‌ی عالم بزرگ تورک، بهاالدین اؤگل(bəhaddin ögəl) در کتاب مقدمه‌ای بر تاریخ تورک (Türk tarixinə giriş)  3 تغییر بزرگ در ساختمان قوپوز ایجاد شده است:

۱) کاسه‌ی قوپوز به دلیل افزایش توانایی‌های صوتی و آکوستیکی بزرگتر شد. (کاسه‌ی ساز و تار معاصر آذربایجان دو یا سه برابر بزرگتر از قوپوز کهن هستند.)

۲) تعداد سیم‌های قوپوز به ۳، ۵، ۷، ۹ و ۱۱ افزایش یافته و کیفیت آن نیز تغییر یافته است. به طوری که به جای سیم‌هایی از جنس ابریشم و موی دم اسب و روده‌ی حیوانات، سیم‌های فلزی بکار گرفته شده است.

۳) طولانی کردن دسته‌ی ساز، سومین تغییر بزرگ قوپوز است که باعث بم‌تر شدن صدای ساز و افزایش تعداد پرده‌های آن گردیده است.

بر اساس این تغییرات، صفحاتی که از پوست حیوانات بر روی بدنه‌ی کاسه کشیده می‌شدند، دیگر قادر نبودند در برابر ضربه‌های نوازندگان مقاومت کنند. بدین ترتیب بعد از آن، صفحات چوبی جایگزین صفحات پوستی شدند.

ساز عاشیق

ساز کلمه ای است عامیانه که در اغلب کشور ها به معنی ابزار و آلات موسیقی به کار می‌رود. ترک‌ها به نوعی آلت موسیقی که حاصل تکامل قوپوز اوزان‌ها بود و امروزه دارای کاسه‌ی بزرگ و دسته‌ی بلند می‌باشد، “ساز” میگویند.ساز عموما از 2 بخش عمده، به نام‌های “چاناق” (کاسه) و “قول” (دسته یا بازو) تشکیل یافته است.

کاسه‌ی ساز (چاناق)، به شکل نیمه‌ای از گلابی است که به دو قسمت مساوی تقسیم شده‌است، ساز دارای دسته بلندی است. تعداد ۱۰ الی ۱۴ پرده بعلاوه نیم‌پرده ها به “قول” وصل می‌شود. هر یک از پرده‌های اصلی نام مخصوص خود را دارد، مثلا؛ باش پرده، اورتا پرده، شاه پرده، یاستی پرده، آیاق پرده، بئچه پرده و… . ساز دارای ۸ الی ۱ و بعضا ۱۱ سیم می‌باشد. برای به صدا درآوردن سیم‌های ساز، عموما از مضرابی که دارای خاصیت الاستیکی و نرم‌تر از مضراب تار باشد، استفاده می‌شود. برای ساخت آن از مواد پلاستیکی یا پوست آلبالو که بسیار مناسب است، بهره می‌برند.

در اغلب اوقات ایفا آشیق به همه سیم‌های موجود ضربه میزند که این امر سبب ایجاد صدای هارمونیک دائمی می‌گردد. تن صدای ساز بسیار دلپذیر است، طوریکه  حتی شاعران قرون وسطی نیز، در آثار کلاسیک خود از تاثیرات شگفت‌انگیز  روحی و روانی ساز آشیق بارها سخن گفته و مورد تحسین قرار داده‌اند. آلت موسیقی ساز از قرن‌ها پیش بعنوان ساز اصلی موسیقی آشیقی مورد استفاده‌ی ایفاگران قرار می‌گیرد.

ساز عاشیق و اجزای آن

ساز عاشیق‌ از 3 بخش اصلی تشکیل شده‌است:

• کله
• قول(دسته)
• چاناق (کاسه)

در بخش بالایی بازوی ساز (محدوده کله)، به تعداد سیم‌ها گوشی (آشیق یا قولاق) وجود دارد. وظیفه گوشی‌ها، حفظ و نگهداری کوک سیم‌ها است. مابین کله و بازو یک خرک کوچک به نام قول خرکی یا قول دایاقی و بر روی چاناق نیز در قسمت  سطح سینه، خرک بزرگ وجود دارد که به آن دایاق گفته می شود. محل قرارگیری خرک پایین در سطح رویه‌ی چاناق و در قسمت پایینی سینه است. خرک پایین در میان آشیق‌ها با نام داراق به مفهوم شانه نیز شناخته می‌شود.

بخش بازو از طریق قطعه‌ای به نام بئچه به چاناق وصل می‌شود. چاناق ساز در مجموح از 3 قسمت اصلی و 9 قسمت جانبی و پشتی به نام “قابیرقا” به معنی دنده‌ی قفسه سینه تشکیل شده است.تعداد 18 الی 24 پرده و نیم‌پرده در فواصل مشخص روی دسته‌ی ساز بسته می‌شوند. قسمت رویه و قابیرقاهایی که چاناق ساز را تشکیل می‌دهند، عموما از جنس چوب درخت توت ساخته شده و بازوی آن نیز از چوب درخت گردو است.

پرده‌هایی که قبلا از روده‌ی گوسفند ساخته می‌شدند، امروزه از نخ کاپرون هم استفاده می‌شود. ساز دارای بند چرمی قابل تنظیم است که جهت قرار گرفتن کاسه‌ی ساز بر روی سینه ایفاگر، آن را از گردن خویش آویز یا حمایل کتف می‌سازند.کاسه‌ی ساز در حال حاضر، مجموعا از نُه چوب نازک که به قطعه‌ی سینه متصل میگردند، ساخته می‌شود. قسمت جلوی چاناق، سینه نامیده می‌شود که در اصل، یک تکه چوب نازک است. روی سینه، سه سوراخ وجود دارد. این سوراخ‌ها برای تقویت صدا بوده و نقش روزناتور (سوراخ‌های رزونانس، جهت انعکاس صدا) را به عهده دارند.