ساز فلوت از سازهای بادی چوبی و در موسیقی کلاسیک، جاز، راک، پاپ و … است که صدای بسیار دلنشین و گیرا دارد، اما متاسفانه در کشور ما اغلب مردم آن را نمیشناسند. این ساز به صورت تکنوازی یا به همراه سازهای دیگر نواخته میشود. اگرچه در ابتدا ممکن است با دیدن ساختمان کامل و پیشرفته فلوت، فراگیری و نواختن آن اندکی دشوار به نظر برسد، ولی مطمئن باشید که با کمی پشتکار و علاقه میتوانید نواختن آن را آغاز کنید. اما مسئلهای که در فراگیری ساز فلوت مانند هر ساز دیگری مهم است، آشنایی با خانواده فلوت یا به عبارتی انواع فلوت است. به همین دلیل سعی داریم در این مقاله به معرفی انواع فلوت بپردازیم.
تاریخچه مختصری از فلوت
ساز فلوتکهن ترین ساز شناخته شده جهان است. فلوتهای باستانی که اخیرا از اعماق زمین کشف شدهاند، طبق تشخیص باستان شناسان، همگی از جنس استخوان بودهاند و غالبا توسط مصریها و یونانیان باستان مورد استفاده قرار میگرفتند. هرچند نوع و عملکرد این فلوتها با انواع فلوت که امروزه مورد استفاده قرار میگیرد، متفاوت بودند. فلوتهای جدید به عنوان فلوت افقی (زاویه قرار گرفتن آن در جهت راست یا چپ نوازنده است) با تعداد کمی سوراخ روی آن شناخته میشوند که اولین نمونههای آن مربوط به سده یکم تا چهارم قبل از میلاد میباشد.
فلوتهای چوبی ساده با شش سوراخ روی آن، در دوران قرون وسطی و دوره رنسانس، در موسیقی عامیانه و نظامی مورد استفاده قرار میگرفته است. با این وجود به دلیل لحن صدای تولید شده و پیچیدگی در نحوه حرکات انگشتان در حین نواختن، در موسیقی چندان دیده نشد. فلوتهایی که تا قرن نوزدهم طراحی و ساخته میشدند، با سه ویژگی قطر لوله، سوراخهای صدا و کلیدهای جدید تقسیم میشدند، اما پس از آن یک طلاساز موسیقیدان به نام تئوبالد بوهم انقلابی در طراحی انواع فلوت به وجود آورد.
سیستم بوهم، همانطور که امروزه نیز شناخته شده است، سیستمی است شامل میلهها، سنجاقها و فنرها بهطوریکه امکان بسته شدن همزمان چند کلید را فراهم میکند. کاری که تا قبل از آن به تنهایی توسط انگشتان قابل اجرا نبوده است. بنابراین بوهم یک سیستم بسیار ساده برای نوازندگان پدید آورد. او با استفاده از فلزات مختلف، مهر و موم کردن سوراخهای صدا با پدهای مختلف و ایجاد برشهای جدید، فلوت را برای یافتن بهترین کیفیت صدا آزمایش کرد.
تفاوت نی و فلوت
ساز نی یکی از قدیمی ترین سازهای ایرانی است که از نظر شکل ظاهر و ساختار، تفاوت های جزئی با فلوت دارد. از جمله تفاوت ساز نی و فلوت این است که نی در موسیقی سنتی ایرانی کاربرد دارد و قابلیت نواختن ربع پرده دستگاه های آواز ایرانی را دارد، اما فلوت در موسیقی کلاسیک پرکاربردتر است. اما از طرفی دیگر، هر دوی این سازها به خانواده سازهای بادی تعلق دارند و جنس صدای آن ها نیز شبیه به یکدیگر است.
انواع فلوت که امروزه توسط آنها مینوازیم، همگی بر اساس مدل بوهم ساخته شدهاند. در طول قرنهای 19 و 20 فقط تغییرات جزئی روی آنها انجام گرفته است. این مسئله خود شاهدی بر مهارت بوهم در ساخت خانواده فلوت است. پس از روی کار آمدن سیستم بوهم، هنگامی که فلوت صدای قابل اعتماد و لحن زیبای خود را به نمایش گذاشت، آهنگسازان بار دیگر فلوت را در آثار خود به کار گرفتند.اما همانطور که میدانید فلوتها انواع مختلفی دارند که هرکدام دارای ویژگیهای منحصر بفردی هستند. در بخشهای بعدی این مقاله به معرفی انواع فلوت و شرح مختصری از هرکدام میپردازیم.
انواع فلوت مدرن
خانواده فلوت چهار عضو اصلی دارد (اگرچه اعضای کمیاب و کم استفاده دیگری نیز وجود دارد). همه اعضای خانواده فلوت نتهای یکسانی را به اشتراک میگذارند، اما تفاوتهای مهمی در میزان نفس، حمایت از نفس و شکل دهان میان آنها وجود دارد.
1- فلوت پیکولو
فلوت پیکولو (PICCOLO) کوچکترین ساز فلوت در خانواده فلوت میباشد. فلوت پیکولو در زبان ایتالیایی به معنای فلوت کوچک است. این ساز یکی از سازهای بادی است که محدوده صدایی آن یک اکتاو بالاتر از فلوت کنسرتی و بالاتر از صدای انسان است. معمولا در اکسترها از فلوت پیکولو برای شبیه سازی صداهای طبیعی مانند آواز پرندگان و طوفان مورد استفاده قرار میگیرد.
استفاده از پیکولو از اواخر قرن هجدهم شروع شد و به تدریج به جایگزینی برای نی لبک (FLAGEOLET) تبدیل گشت. پیکولوها اغلب برای دوبل کردن صدای ویولنها یا سایر فلوتها به صورت همنوازی، نواخته میشوند که اغلب به دلیل انتقال به یک اکتاو بالاتر به صدای ایجاد شده تلالو و درخشش خاصی میدهند. در گذشته این ساز از انواع مختلف چوب، شیشه یا عاج ساخته میشد، اما امروزه از انواع مختلف مواد مانند پلاستیک، رزین، برنج، نیکل، نقره و انواع چوبها نیز ساخته میشود.
2- فلوت آلتو
فلوت آلتو (ALTO) همانطور که از معنای پسوند آلتو مشخص است، در مقایسه با فلوت صدای بمتری تولید میکند. این نوع فلوت یک ساز انتقالی است و صدای آن یک فاصله چهارم موسیقایی، بمتر از نت نوشته شده میباشد. قطر، طول و وزن فلوت آلتو در مقایسه با فلوت بیشتر است و برای رسیدن به کیفیت صدای خوب، به هوا یا به عبارتی نفس بیشتری نیاز دارد.
3-فلوت باس
فلوت باس (BASS) یکی دیگر از انواع فلوت است که اندازه آن در مقایسه با سایر فلوتها (پیکولو، فلوت، فلوت آلتو) بزرگتر است. قطر آن یک سانتیمتر از فلوت کنسرتی بزرگتر و طول آن 52 اینچ است. ساز فلوت باس یک اکتاو کمتر از آنچه که نوشته شده است شنیده میشود. صدای تولید شده توسط این ساز معمولا تامین کننده فرکانسهای بم (فرکانس پایین) است و از این رو فقط در “کنسرتهای کُر” مورد استفاده قرار می گیرد، زیرا صداهای بمِ گروه را (ستون اصلی موسیقایی) تقویت میکند.وزن این عضو از خانواده فلوت به اندازهای است که میتواند تا حدی نوازنده خود را خسته کند. سوراخ جلوی این فلوت بسیار گسترده است و برای تولید صدای با کیفیت به هوا یا نفس بیشتری نیاز دارد.
4-فلوت کنتراباس
فلوت کنترباس یکی از اعضای نادر خانواده فلوت است. این ساز اغلب در گروههای فلوت دیده می شود، اما اخیراً در موقعیتهای موسیقی تکنوازی و مجلسی مورد استفاده قرار می گیرد. گستره صوتی فلوت کنتراباس، دو اکتاو بمتر از فلوت است و قطر، طول و همچنین وزن آن بسیار بیشتر از دیگر فلوتها است تا جاییکه سازندگان در فکر طراحی و تولید عصا یا میله برای قرار دادن فلوت روی زمین افتادند و به سهولت اجرای نوازندگان، کمک بهسزایی کردند.
تبدیل شدن به یک نوازنده برجسته فلوت ممکن است چندین سال طول بکشد. پس از تبدیل شدن به یک نوازنده نسبتا با تجربه، انتقال به یکی دیگر از انواع فلوت، کاری نسبتا آسانتر است. اگر قصد نوازندگی در یک گروه ارکستر را دارید، نواختن پیکولو رایجتر است و در چیدمان ارکستری و قطعات موسیقی کلاسیک ارکسترال بیشترین نقش را بعد از فلوت، نسبت به دیگر انواع فلوت دارد. فلوتهای آلتو و باس به ندرت در خارج از گروههای کُر مورد استفاده قرار میگیرند، بنابراین تا زمانی که یک عضو فعال در یکی از این گروهها نباشید، فرصت اندکی برای نواختن آنها پیدا میکنید. اگرچه در موسیقی معاصر، آهنگسازان امروزی قطعات متنوعی را برای آنها نوشتهاند.
5-فلوت (کنسرتی، نقره، تراورسیر، کلیددار)
این نوع فلوت در ایران به اشتباه فلوت کلیددار شناخته میشود. (مانند آن است که بگوییم ویولن سیمدار!!) فلوت (فلوت کنسرتی، فلوت نقره، فلوت تراورسیِر، فلوت کلیددار) رایجترین عضو خانواده فلوت، و همان فلوتی است که همه ما میشناسیم و دوستش داریم. این نوع از فلوت، یک ساز غیر انتقالی است که همانطور که نتهای آن در موسیقی نوشته شده است، صدا میدهد. صدای فلوت در تمامی محدودههای صدایی همگن است به جز پایینترین محدوده صدا (بمترین) و بالاترین محدوه صدا (زیرترین) و صدایی دلنشین، نرم و موزون و گرم و پرحجم تولید میکند.فلوت به طور معمول از نقره یا نیکل ساخته میشود، اما ممکن است از فلزات گرانبهاتری مانند پلاتین یا طلا نیز در ساخت این نوع از فلوت استفاده شود.
انواع ساز فلوت از سراسر جهان
با وجودی که موسیقی یک زبانی بینالمللی است، اما از تنوعات موسیقایی و بومی نیز برخوردار است و با لحن و آوای بومی خود و سازهای مربوط به آن منطقه از جذابیتی ویژه برخوردار است و هرروزه شناخت بیشتری نسبت به این موسیقیها و سازها ایجاد میشود. در اینجا با چند ساز بادی بومی که بیشترین طرفدار را دارند، آشنا میشویم.
ساز فلوت ایرلندی
آنچه به عنوان فلوت ایرلندی شناخته می شود، یک فلوت چوبی افقی ساده است که به طور گسترده در موسیقی سنتی ایرلند و اسکاتلند استفاده میشود. در اصل پس از برخی تغییرات و پیشرفتها، نوع بدون کلید فلوت ایرلندی نیز طراحی و ساخته شده است. صدای ایجاد شده توسط فلوت ایرلندی، صدایی آرام و دلنشین است.
فلوت بامبو هندی (BANSURI BAMBOO)
فلوت بامبو بانسوری یا بامبو هندی، در بسیاری از مناطق هند، پاکستان، بنگلادش، سریلانکا و نپال یافت میشود. کلیدهای قرار گرفته روی فلوت بامبو هندی میتوانند با تغییر در طول، قطر داخلی ساز، اندازه نسبی و قرار گیری سوراخها ساخته شوند. این نوع فلوت از چوب خیزران ساخته شده است و روی آن غالبا 6 یا 7 سوراخ وجود دارد.
ساز فلوت چینی (DIZI)
فلوت چینی یا دیزی (دیتزا)، یک فلوت افقی و بدون کلید از جنس بامبو میباشد که در اپرای چینی، موسیقی محلی و ارکستر استفاده میشود. انواع مختلفی از این نوع ساز وجود دارد که از گونههای مختلف بامبو ساخته شدهاند. در این ساز یک سوراخ اضافی میان دهان و سوراخهای انگشت ایجاد شده و با یک غشای مخصوص پوشیده شده است که باعث تولید صدای منحصر به فردی میشود.
ساز فلوتهای ژاپنی (شاکوهاچی)
ژاپن دارای 8 نوع فلوت سنتی است که ترکیبی از سازهای رو به جلو و سازهای افقی هستند. یکی از آنها فلوت شاکوهاچی (SHAKUHACHI) است که در موسیقی محلی و موسیقی جَز مورد استفاده قرار گرفته است. این سازها با دقت تمام توسط استادکاران حرفهای ساخته میشوند و دارای رنگ آمیزی غنی و توانایی خم شدن به طور قابل توجهی هستند. در ساخت فلوت شاکوهاچی یک تکه از عاج فیل استفاده شده است که موجب تولید صداهای ظریف میشود.
ساز فلوت بومی آمریکایی (سرخپوستی)
آنچه که به عنوان فلوت بومی آمریکایی (NATIVE AMERICAN FLUTE) یا فلوت سرخپوستی شناخته میشود، مجموعهای از سازها با نامهای مختلف است که از مناطق و زبانهای مختلف قومی قبیلهای سرچشمه گرفته است. این فلوتها به طور سنتی از چوب ساخته می شوند، سوراخ باز هستند و دارای دو محفظه (محفظه اول برای ورود و جریان هوا است و محفظه دوم به عنوان تولید کننده صدا) هستند. ملودیهای آرام تولید شده توسط این ساز اغلب با ساز باران (RAINSTICK) و لرزاننده همراه است.
ساز پن فلوت
طبقه بندی فلوت پن (PAN FLUTE) در یک فرهنگ کار دشواری است، زیرا بسیاری از کشورها از جمله یونان، رومانی، آمریکای جنوبی، آمریکای شمالی، آفریقا، تایلند و جزایر اقیانوس آرام، در استفاده از این نوع از ساز فلوت سابقه دارند. فلوت پن دارای لولههای صوتی بسته شده به یکدیگر با طول متفاوت است که به طور معمول مانند برخی دیگر از انواع فلوت که در بالا معرفی شدند، از نی بامبو و… ساخته شده است. صدا با دمیدن در طول لولههایی که فرکانس صدا را تعیین میکنند، تولید میشود.
ساز فلوت ریکوردر
این فلوت، که فلوت انگلیسی نیز نامیده میشود، یکی از ابتدایی ترین مدل های این ساز است که می تواند برای مبتدیان و کودکان گزینه بسیار مناسبی برای شروع یادگیری باشد. فلوت رکوردر به صورت مستقیم نواخته میشود، برعکس مدل های دیگر ساز فلوت، که از پهلو نواخته میشود و همین امر سبب سهولت درنواختن آن میشود. جنس بدنه این ساز استیل است.
انواع فلوت ریکوردر عبارتند از:
سوپرانو(Soprano):
صدای بسیار زیری دارد و برای نواختن آهنگ های شاد مناسب است.
آلتو (Alto):
پس از فلوت سوپرانو، متداول ترین نوع ساز فلوت می باشد. تفاوت این دو فلوت رکوردر در این است که صدای آلتو در مقایسه با نوع سوپرانو اندکی بم تر است.
تِنور (Tenor):
از ویژگی های این نوع میتوان به صدای بم و قیمت بسیار زیاد آن اشاره کرد.
بیس (Bass):
فلوت بِیس صدای بمی دارد و برای ملودی های غمگین مناسب است.
چطور ساز فلوت ریکوردر را در دست بگیریم؟
برای شروع نواختن ساز موسیقی، صحیح نگهداشتن آن بسیار ضروری است. نواختن فلوت ریکوردر را میتوان در دو حالت ایستاده و نشسته انجام داد:
روش ایستاده: پاها را کمی با فاصله قرار دهید و اندکی از وزنتان را روی انگشتان پا بیاورید.
روش نشسته: به سمت لبه صندلی بنشینید تا بتوانید تنفس را خوب و کامل انجام دهید.
در هر دو حالت باید کمر صاف و بدن بدون تنش باشد. قسمت جلوی ساز (که ۷ سوراخ دارد) باید مستقیماً رو به بیرون باشد. دقت کنید که ریکوردر را کج نگه نداشته باشید؛ چراکه نواختن نتهای پایینی کار سختی خواهد بود و به مرور زمان آسیب میبینید. ریکوردر را با زاویه ۴۵ درجه (با شیب ملایمی به سمت زمین) نگه دارید و دقت کنید که آرنجهایتان کمی از بدن فاصله داشته باشد.
سیستم انگشت گذاری در ساز فلوت ریکوردر
در سیستم انگشت گذاریِ فلوت ریکوردر، دست چپ بالای ساز قرار میگیرد و انگشتان آن، حفره پشتی و ۳ سوراخ بالایی ریکوردر را میپوشانند. انگشت کوچک دست چپ آزاد است و از ساز فاصله دارد. دست راست پایین ساز و زیر دست چپ قرار میگیرد. از انگشت شست دست راست برای حفظ تعادل ریکوردر استفاده میشود که در پشت ساز و بین سوراخهای ۵ و ۶ نگه داشته میشود. بقیه انگشتان دست راست ۴ حفره نتهای ریکوردر را میپوشانند.
همه انگشتان باید آرام و خمیده باشند و هنگام نواختن نتها، سوراخها را بهطور کامل (اما بدون فشار زیاد) با قسمت صاف انتهای انگشت بپوشانید. اگر انگشت از روی حفره مربوط به خود برداشته شده است، آن را با فاصله کمی در بالای سوراخ نگه دارید تا هرلحظه آماده نواختن نت خود باشد.
برای نوازندگی با سازهای بادی، باید تنفس صحیح را یاد گرفت. نواختن ساز موسیقی فلوت ریکوردر با تنفس شکمی یا دیافراگمی انجام میشود. در این نوع دم و بازدم، فقط قسمت شکم پر و خالی میشود و قفسه سینه و شانهها بالا و پایین نمیروند. هنگام نواختن ریکوردر کنترل نفس نیز مهم است و نیاز نیست بازدم را محکم و پرفشار انجام دهید. تنفس شما باید آرام و ملایم باشد؛ به نحوی اگر روی شمع آن را امتحان کنید، نور شمع تکان بخورد اما خاموش نشود. در این حالت دمیدن شما آرام و پیوسته است و تولید صدای ریکوردر بهدرستی انجام خواهد شد.
در نوازندگی این ساز، لبها O شکل میشوند و نوک قطعه دهانی را لمس میکند؛ بههیچوجه نباید دهانه با دندانها برخورد کند. زبان نیز پشت دندانهای بالا و آماده زبان زدن قرار میگیرد و هنگام نواختن میتوانید «دووو» یا «تووو» بگویید. اگر صدای ناخواستهای مانند جیرجیر یا سوت شنیدید، احتمالا سوراخها را به خوبی نپوشاندهاید. ممکن است در ابتدا نتوانید صدای خوبی با ریکوردر ایجاد کنید، اما این مورد برای همه وجود دارد؛ نا امید نشوید و تمرین را ادامه دهید.
نتها در ساز فلوت ریکوردر
در تصویر زیر، نام نت و نحوه نواختن آن در ریکوردرهای سوپرانو مشخص شده است. اگر حفرهای سیاهرنگ است یعنی باید آن را با انگشت پوشاند. حفرههای کنار ساز هم، سوراخ انگشت شست (۰) در پشت ریکوردر است. بهعنوانمثال برای نواختن نت C، باید همه حفرهها را بگیرید و در C اکتاو بعد که با C’ یا C۲ نمایش داده میشود، فقط حفره پشتی و دومین حفره جلو را بپوشانید و بهآرامی در ریکوردر بدمید. همانطور که میبینید هرچه حفرههای بیشتری را بپوشانید، صدا بمتر میشود.