تاریخچه سازدهنی از گذشته تاکنون
ابتدا بهتر است تاریخچهای از ساز دهنی را بدانیم. آفرینش و ابتکار ساخت سازدهنی یا هارمونیکا، به چین برمیگردد. در حدود هزار سال پیش، سازی چوبی از نی بامبو ساخته شد که بهسرعت در آسیا، سپس اروپا و آمریکا رواج یافت و محبوب شد. پس از رواج این ساز در اروپا، اروپاییان شروع به ایجاد تغییراتی در آن کردند و در آخر سازی با نیهای فلزی متولد شد که آن را «هاله» نامیدند. این ساز با وجود معروفیت بسیار زیادی که پیدا کرد، فقط قابلیت ارائه نتهای ضربهای را داشت.
چند سال بعد از اختراع این ساز فلزی یک اروپایی دیگر، سازی با 10 سوراخ و 2 صفحه نی اختراع کرد که نوع سادهای از همان سازدهنیهای امروز بود. هرکدام از ده سوراخ این ساز، دارای دو نی بود که یکی از آنها هنگام فوت کردن (بازدم) و دیگری هنگام نفس کشیدن (دم) فرد به صدا درمیآمد. این ساز جدید، بهسرعت در سرتاسر اروپا معروف شد؛ بهطوریکه در مدت کوتاهی به عرصه تجارت نیز وارد گردید.با گذشت زمان، این ساز در بین گروههای موسیقی و همچنین عامه مردم بسیار رواج پیدا کرد و تجارت آن نیز رونق گرفت. این ساز از اروپا به ایالاتمتحده و دیگر کشورها صادر شد و هنرمندان سراسر جهان از آن استقبال فراوانی کردند.
ساختار ساز دهنی
برای درک درست سازدهنی، یادگیری هرچه بهتر این ساز و همچنین شناختن ساختار آن کمک ویژهای به ما میکند. بهمنظور صحیح کار کردن این ساز، قطعات و اجزای آن باید کاملاً و بهطور صحیح در جای خود قرار گیرند. بخشهای اصلی یک سازدهنی شامل شانه، دو صفحه پوششی که در بالا و پایین آن قرار میگیرند، نیها که معمولاً هر سوراخ شامل دوتا از آنهاست، صفحات نی و… هستند.
- شانه
شانه، بخش مرکزی سازدهنی است که میتواند از جنس فلز، چوب یا پلاستیک باشد. شانه همان قسمتی است که سوراخهای ساز روی آن قرار دارند و شما توسط آن ساز را مینوازید. اگر شانه ساز از جنس چوب باشد نسبت به نوع فلزی آن، تن صدای ملایمتری به ساز شما میدهد.
- نیها
نیها از مهمترین بخشهای یک سازدهنی هستند. این قسمتها که عمدتاً از آلیاژ برنج ساخته میشوند در تولید نتهای ساز و بهطورکلی صدای هارمونیکا، نقش اساسی دارند. این نیها از جنس برنز و فولاد ضدزنگ هم ساخته میشوند. جنس فولادی آن، بهطورکلی دوام و ماندگاری بیشتری داشته و سازی گرانقیمتتر را به وجود میآورد. در هنگام ساختن هارمونیکا، نیهای تولیدکننده نتهای آن را کوک میکنند و در برخی موارد میتوان این نیها را دوباره کوک کرد.
- صفحات پوششی
دو قسمت بیرونی هارمونیکا را صفحات پوششی آن تشکیل میدهند. این صفحات پوششی بیشتر نقش محافظتی دارند، از نیها و اجزای داخل وسیله محافظت میکنند. اگر این پوششها را برداریم بهراحتی میتوانیم اجزای داخلی و نیها را ببینیم. این صفحات طوری طراحیشدهاند که صدا بتواند از کنار آنها عبور کند.
- صفحات نی
صفحات نی، صفحاتی عمدتاً برنجی در درون ساز هستند که شکافهای کوچکی برای جا دادن نیها در خود دارند. نیها بر روی این صفحات، پرچ شده و خود صفحات نیز به روی شانه پیچ میشوند. برخی سازها دارای دو صفحه نی و برخی دیگر دارای یک صفحه هستند.
- دهنگیر
دهنگیر، بخش جلویی ساز است که بهطور عمده در نوع خاصی از سازهای دهنی به اسم سازدهنی کروماتیک یافت میشود.
- نوار لغزنده
این قسمت، مخصوص سازدهنیهای کروماتیک است که در ادامه با آنها آشنا خواهیم شد. این نوار لغزنده بهمنظور جابهجایی دو صفحه نی تعبیه شده است. یک دکمه به نام دکمه مکانیسم لغزنده نیز در کنار ساز وجود دارد که فشردن آن منجر به جابهجایی نوار لغزنده و جابهجایی نتها میشود.
انواع هارمونیکا (ساز دهنی)
امروز هارمونیکا نیز همانند دیگر انواع مختلف ساز، در سبکهای مختلفی نواخته میشود. بهطورکلی 3 سبک از آن، نام برده میشود ولی ما در اینجا به معرفی 5 سبک این ساز میپردازیم. سازدهنی کروماتیک، دیاتونیک، ترمولو، اکتاو و ارکسترا، پنج نوع هارمونیکا هستند که در ادامه به توضیحی مختصر از برخی از آنها میپردازیم.
- دیاتونیک
این نوع رایجترین و سادهترین نوع سازدهنی است. که مناسب برای مبتدیهاست یک سازدهنی دیاتونیک دارای ۱۰ حفره است که برای نواختن در یک مقیاس ماژور (عمده) و دیاتونیکی ساخته شده است. نتهای اضافه میتواند توسط “تکنیک بندینگ (Bending)” نواخته شود (بعداً توضیح داده خواهد شد) و مقیاسهای مختلف را میتوان با نواختن در پزیشن های مختلف بدست آورد. (بعداً توضیح داده خواهد شد). - کروماتیک
نوعی سازدهنی فانتزی میباشند. یک دکمه کوچک در کناره دارند که با فشار این دکمه، هر نوتی که مینوازید یک نیم پله بالا میرود. با این کار میتوانید هر نتی را در مقیاس موسیقی بنوازید. اگرچه این سازهای دهنی انعطاف پذیری بیشتری دارند، اما نواختن آنها غالباً دشوارتر است، به خصوص اگر سعی در تکنیک Bend دارید همچنین نواختن آن با موسیقی” بلوز (blues)” توصیه نمیشود. - ترمولو و اکتاو
این دو سازدهنی دارای دو ردیف سوراخ هستند. روی ترمولو، نتها کمی جدا از هم کوک میشوند، اما تقریباً یکسان هستند و یک اثر لرزاننده جالب به نام”ترمولو” ایجاد میکنند. بر روی سازدهنی اکتاو، نتها به صورت یک اکتاو (۸ نت) جدا کوک میشوند و صدای کاملتری ایجاد میکنند. (همانند گیتار ۱۲ رشتهای) این سازهای دهنی به ندرت مورد استفاده قرار میگیرند.تنظیمات ویژه: برخی از سازدهنیها با مقیاسهای مختلف مانند مقیاسهای مینور (کوچک) و مقیاسهای ساخته شده برای نواختن در بیش از یک کلید (کوک) ارائه میشوند.با یک سازدهنی دیاتونیک، ترجیحاً با کلید C آموزش را شروع کنید (زیرا این آسانترین کلید برای یادگیری میباشد).
برند سازدهنی
رایجترین برندها Hohner، Hering، Lee Oskar، Suzuki، Seydel، Bushman و Huang میباشند.
هونر (Hohner) برندی ست که بیشتر درباره آن میشنوید و جز رایجترین برندها میباشد. با این حال بهترین نوع ساز دهنی را تولید نمی کندهونر سازدهنیهای متنوع زیادی که، برخی خوب و برخی نه چندان خوب هستند را ارائه میکند.برای یک مبتدی، من شخصاً لی اسکار را توصیه میکنم. نواختن آنها بسیار آسان است البتهاما این تنها برندی نیست که شما میتوانید استفاده کنید، قطعاً سازدهنیهای بسیار خوب دیگری نیز وجود دارند. برای اطلاعات بیشتر در مورد سازدهنیهای مناسب برای مبتدیان به این نمودار نگاهی بیندازید.
نحوه کار کردن سازدهنی
اگر بخواهید به سوراخهای سازدهنی بدمید، یک به یک از چپ به راست، شما میتوانید نتهای ۱، ۳ و ۵ از آکورد ماژور” آکورد اصلی گام” (C،E، G در کلید C) که سه مرتبه تکرار میشود (همچنین یک C بالا در پایان) بشنوید. البته این کار به تنهایی خیلی به درد شما نمیخورد، زیرا تنها یک آکورد است.به همین دلیل نواختن سازدهنی شامل ترکیبی از دم و بازدم (فوت کردن blowing وکشیدن drawing) است. اگر درون حفرهی ۴ بر روی هارمونیک C بدمید، C را میشنوید. اکنون هوا را بکشید (استنشاق) کنید – این نت به سمت بالا به سوی D حرکت میکند. درون حفره بعدی یعنی E بدمید، بازدم شما وارد F میشود. دمیدن در سوراخ ۶ باعث ایجاد یک G، باعث هدایت بازدم به سمت A میشود. برای سایر حفرهها (به دجز چند مورد) نیز این قانون حاکم است.
سه حفره اصلی عجیب و غریب حفرههای ۲، ۷ و ۱۰ هستند. در سوراخهای ۷-۲-۱۰، الگوی ذکر شده در بالا تغییر میکند، بنابراین بازدم نت را به سمت پایین به جای بالا حرکت میدهد.گیج کننده به نظر میرسد؟ همینطور است. نمودار بالا باید مسائل را بسیار واضحتر کند.
تکنیکهای نواختن هارمونیکا
بسیاری از نوازندگان مبتدی سازدهنی در این بخش با آن روبرو میشوند. شما به چارت مرحله قبل نگاه میکنید و می گویید، “به نظر کار راحتی ست”، درون سازدهنی خود بدمید و نتها را ایجاد کنید. اما به این سادگیها نیست در ادامه روشهای نواختن مختلفی برای نواختن تنها یک نت آورده شده است.دو روش اصلی وجود دارد:
- روش پوکر (Pucker):
آرام شروع کنید. در صورت دم یا بازدم، چندین نت را خواهید شنید. حالا لبهای خود را به سمت بیرون فشار دهید، تقریباً مثل اینکه میخواهید شخصی را ببوسید. آزمایش کنید تا زمانی که بتوانید یک نت تنهای واضح و روشن دریافت کنید. حالا همینطور بمانید. ممکن است کمک کننده باشد که بدانید لبهای شما بیش از آن که بر روی سازدهنی باشند اطراف یا بالای سازدهنی هستند. اگر سازدهنی را از لبهای خود دور کنید و کاملاً خنده دار به نظر برسید، یعنی دارید به درستی عمل میکنید.این کار ممکن است در ابتدا دشوار به نظر برسد، اما همین که به آن مسلط شدید (که زیاد طول نمیکشد)، یک روش بسیار مؤثر برای نواختن خواهد شد.
- روش زبان (Tongue):
دهان خود را طوری تنظیم کنید تا حفرههای مختلف را بپوشاند، سپس حفرههایی که به آنها نیاز ندارید با زبان خود بپوشانید. این روش اغلب برای “از هم جدا کردن” نتها استفاده میشود و به شما این امکان را می دهدتا با استفاده از زبان، دو نت را که مستقیماً در کنار یکدیگر نیستند، بنوازید.اینکه شما از کدام روش استفاده میکنید کاملاً به خود شما بستگی دارد.
در دست گرفتن صحیح ساز دهنی یا هارمونیکا
قدم اول برای نگهداشتن صحیح هارمونیکا این است که آن را در دست چپ بین انگشت اشاره و شست، طوری نگه داریم که اعداد روی آن، روبه بالا قرار گیرند. سپس انگشت سبابه را روی ساز و انگشت شست را زیر ساز قرار دهید، طوری که اعداد توسط انگشت سبابه پوشانده نشوند. در همین حالت، انگشت وسط دست چپ خود را در پشت هارمونیکا قرار دهید.
در ادامه، بقیه انگشتهای دست چپ خود را طوری قرار دهید که مقداری فضا برای جابهجا کردن ساز باقی بماند. حالا نوبت به استفاده از دست راست میرسد. دست راست خود را دور انگشتان دست چپ طوری بپیچید که شبیه به یک دستگیره بسته در پشت ساز به نظر برسند، اما دقت کنید هیچکدام از سوراخهای قسمت جلویی را نپوشانده باشید.
نکته مهم دیگری که در بحث سازدهنی و نحوه در دست گرفتن آن حائز اهمیت است، نگهداشتن ساز برای تولید انواع مختلف صداها است. مدلی که بالا ارائه شد برای نواختن تنهای کمتر و جلوههای خاموش است که دستان خود را به شکل کاملاً بسته در پشت ساز قرار میدهید. برای نواختن تنهای بالاتر، لازم است هم دست چپ و هم راست خود را تا حدودی از ساز دور کرده و به آن فضا بدهید.
تمیز کردن هارمونیکا در صورت مسدود شدن نتهای آن
درصورتیکه با مشکلی ازایندست روبهرو شدید و نتها قادر به تولید صدا نبودند، میتوانید با تمیز کردن سوراخ مسدودشده مشکل را رفع کنید. گاهی رطوبت دهان، موهای سر یا ریش و یا حتی کرکهای موجود در جیب لباس شما، باعث این انسداد میشود. دراینحالت انسداد، نی قادر به ارتعاش نیست و اصطلاحاً میگویند که نت ساز بلاک یا مسدود شده است.شما میتوانید با فوت کردن سریع و محکم یا با زدن هارمونیکا به کف دست، این مشکل را برطرف کنید. اگر این راه کارساز نبود کافی است صفحه پوشش بالای وسیله را بردارید و با یک ابزار نوکتیز انسداد نی را رفع و نی را آزاد کنید.