ساز بالالایکا چیست؟
بالالایکا کلمهای ملودیک (آهنگین) است. این کلمه دارای ریتم، دینامیک و لحن است. مانند شعر خوانده میشود و با آخرین هجا (یک «کا» فائق) مانند قطعنامهی نهایی یک آهنگ به پایان میرسد. این ساز همانطور که از نامش پیداست یک ساز سنتی روسی است. بالالایکا در قرن 18ام از «دوبرا» یا «دومبرا»، یک ساز «لوت» گردن بلند و سه سیم با بدنهی گرد در روسیه و آسیای مرکزی، ساخته شد. بالالایکای معاصر در شکل مدرن خود، در قرن نوزدهم توسط اعجوبهی موسیقی Vassilij Vassilevich Andreev توسعه یافت. این ساز از خانوادهی ساز «لوت» بوده و در شش اندازه؛ کنترباس (دوبل باس)، باس، آلتو، سکوندا، پریما و پیکولو وجود دارد و معمولا دارای سه یا شش سیم است که در دو گروه قرار میگیرند.
بالالایکاهای تنور و دیسکانت امروزه منسوخ به حساب میآیند. در بین این سیمها معمولا دوتا از آنها همکوک و دیگری با فاصلهی چهارم درست از بقیه کوک شده است. (E-E-A) و با انگشت اشاره یا پیک نواخته میشوند (سیمهای فلزی، در بالالایکاهای باس و کنترباس، معمولا با زخمههای چرمی نواخته میشوند). معمولا برای اجرای ملودی و آکوردها از سازهایی که گسترهی صوتی بالاتری دارند. استفاده میشود. بدنهی مثلثی شکل بالالایکا معمولا از چوب سخت ساخته شده و میتواند ساده یا بسیار تزئینی با منبت چوب تیرهتر، نقاشی دستی و یا دارای سوراخ صوتی در وسط باشد. بهطورکلی، صدا در این ساز کمی ماندگاری دارد .و به همین دلیل ضروری است که در هنگام اجرای ملودی با سرعت نواخته شود. این ساز معمولا در اجرای موسیقی بومی روسیه و رقص به کار میرود.
نحوه ی کوک ساز بالالایکا به چه صورت است؟
همان طور که گفتیم ، استاندارترین و رایج ترین مدل بالالایکا، بالالایکای پریما است. نحوه ی کوک این ساز به صورت «لا» ، «می» ، «می» است که پایین ترین سیم روی نت «لا» و سیم های بالایی هر دو با نت «می» کوک میشوند. نوازندگان سنتی این ساز برای کوک از یک لوله ی زیر و بمی استفاده میکنند اما اکثر نوازندگان این ساز از کامپیوتر یا موبایل برای تنظیم استفاده میکنند.یکی از تفاوت های دیگر سازهای بالالایکای قدیمی با نمونه های مدرن این است که در گذشته تمام سیم ها از جنس روده بودند اما امروزه یکی از سیم های ساز از جنس فلز و دو سم دیگر نایلونی هستند.
تکنیک های نوازندگی ساز بالالایکا
یکی از مهم ترین تکنیک های نواختن ساز بالالایکا استفاده از انگشت شست چپ روی نت های سیم پایینی ساز است. آکوردهای ساز در این محل نواخته میشوند. در بالالایکای پریما نوازندگان از انگشت سبابه دست راست خود برای نوازندگی استفاده میکنند. اما برای نواختن بالالایکاهای بزرگتر از یک زخمه استفاده میشود. برخی نوازندگان سازهای کوچک را هم با زخمه مینوازند. اما این روش در فرهنگ روسی رایج نیست و بهتر است .که به غیر از سازهای بزرگ برای نواختن از زخمه استفاده نشود. بالالایکای باس و کنتر باس که بزرگ ترین و بم ترین سازها هستند. هنگام نواختن برای حفظ تعادل بیشتر روی زمین قرار داده میشوند.
نقش ساز بالالایکا در ادبیات روسیه
همان طور که گفتیم محبوبیت بالالایکا در قرن هجدهم افزایش پیدا کرد به طوریکه تقریبا در تمام خانه های روسیه یکی از انواع این ساز در دسترس مردم قرار داشت. اما علاوه بر محبوبیت بالا، یکی از مواردی که باید در مورد ساز بالالایکا بدانیم این است که این ساز نماد موسیقیایی کشور روسیه است و بسیاری از نویسندگان بزرگ مثل داستایوفسکی، تولستوی و نیکولای گوگول در نوشته های خود از بالالایکا نام برده اند.
انواع ساز بالالایکا
بدنه ی ساز بالالایكا مثلثی شکل است. و سه سیم( گاهی اوقات ۶ سیم در سه جفت) دارد. برای نواختن سیمای بالالایكا باید از انگشتان، استفاده کرد ولی این ساز نیز با زخمه، قابل نواختن است. بالالایكا دارای انواع مختلفی از نظر اندازه از كوچك به بزرگ میباشد که عبارتند از:
- پیكولو( piccolo)
- پریما( prima)
- سكوندا( secunda)
- آلتو( alto)
- باس( bass)
- كنترباس( contrabass)
بالالایکای مدرن
بالالایکای مدرن به عنوان یک ساز ترکیبی از عناصری نظیر موسیقی فولک، پاپ و هنر یا موسیقی کلاسیک تشکیل میشود . و عمدتاً اموزش آن در مدارس موسیقی در هنرستان های هنرهای زیبا می باشد. ساز بالالایکا محبوبیت بسیاری در ارکسترها و گروههای سازهای سنتی و در میان ساکنان منطقه ی روسیه و قفقاز دارد.
ویژگی های ساز بالایکا چیست؟
بالالایکاهای امروزی، نتیجه تلاش و فعالیت های موسیقیدان روسی به نام «واسیلی آندریف» هستند. در سال ۱۸۸۰، ساز بالالایکا با بدنهای مثلثی، کروماتیک، دارای سه سیم و پردههای فلزی به عنوان شکل رایج و استاندارد این ساز، شناخته شد. همچنین، آندریف ایدهی تشکیل ارکستری متشکل از ساز بالالایکا در اندازههای مختلف را داد و سازهای دیگری از جمله «دومرا» که به فراموشی سپرده شده بود را نیز بازسازی کرد.ساز بالالایکا در مناطق مختلف روسیه و قفقاز، سازی محبوب است. و در مدارس موسیقی حرفهای آموزش داده میشود. این ساز علاوه بر استفاده در گروههای فولکلور و موسیقی سنتی خاص روسیه، در بسیاری از قطعات مجلسی و ارکستر سمفونیکهای مختلف نیز به کار میرود.
ساختار ساز بالالایکا
بالالایکا دارای یک بدنه مثلثی با سه سیم میباشد که از جنس صنوبر و افرا است و به سمت دسته دارای پرده، مخروطی شده است. سیمها با اتصال به انتها بر روی خرکی کشیده شده است که شبیه خرک ویولن یا خرک فشاری می باشد. معمولاً با استفاده از انگشتان دست، این سیما را مینوازند درحالیکه نواختن سیمای فلزی با استفاده از یک زخمه چرمی می باشد. البته این ساز با تعداد سیم متفاوت، در اشکال مختلف بدنه مثلثی شکل و بیضوی و پرده های قابل جابجا شدن وجود دارد. تصور و باور برخی از افراد اینست که طراحی سه گوش این ساز، برگرفته از برش های چهارگانه ی یک کدو تنبل می باشد.
اجزای بالالایکا
از اجزای تشکیل دهنده ساز بالالایکا می توان به کاسه طنینی، شیطانک، سیم ها، دسته ساز، گوشی ها، خرک، پرده و سوراخ صدا اشاره کرد.
تکنیک های نوازندگی ساز بالالایکا
مهم ترین تکنیک برای این که ساز بالالایکا را بنوازید به این صورت است .که از انگشت شست چپ بر روی نت های سیم پایینی ساز استفاده کنید. در این محل، آکوردهای ساز را می نوازند. نوازندگان در بالالایکای پریما برای نوازندگی از انگشت سبابه دست راست خود استفاده می کنند اما از یک زخمه برای نواختن بالالایکاهای بزرگتر استفاده می کنند. برخی از نوازندگان با استفاده از زخمه، سازهای کوچک را می نوازند اما در فرهنگ روسی، مرسوم نیست و بهتر است که از زخمه صرفا برای نواختن سازهای بزرگ استفاده شود.از بزرگترین و بم ترین سازها می توان به بالالایکای باس و کنتر باس اشاره کرد. این ساز را در هنگام نواختن بر روی زمین می گذارند تا تعادلشان بیشتر حفظ شود.
بالالایکای پریما، از استاندارترین و رایج ترین مدل بالالایکا به شمار می رود. این ساز به صورت « لا»،« می»،« می» کوک میشود که نحوه ی کوک پائین ترین سیم روی نت« لا» و سیم های بالایی هر دو با نت« می» میباشد. این ساز توسط نوازندگان سنتی با استفاده از یک لوله ی زیر و بمی کوک میشود درحالیکه اکثر نوازندگان این ساز برای تنظیمش از کامپیوتر یا موبایل استفاده می کنند.سازهای بالالایکای قدیمی از این نظر با نمونه های مدرن آن تفاوت دارند که جنس تمام سیم ها در زمان گذشته از روده بوده است درحالیکه امروزه جنس یکی از سیم های ساز از فلز و جنس دو سیم دیگر از نایلون می باشد.
نحوه كوک كردن برخی از سازهای بالالایكا
– پریما:
پریما كه روی EFA كوك می شود؛ به عنوان رایج ترین نوع بالالایكا محسوب میشود ( سیمای دوم و سوم روی یك نت كوك می شوند.) گاهی اوقات گیتاریست روسی برای راحتتر نواختن بالالایكا، آنرا به سبك گیتار روی GBD( تقلیدی از سه سیم بالای گیتار روسی) كوك می کند. اگرچه این نوع كوك كردن، مورد قبول بسیاری از طرفداران بالالایكا نیست.
– سكوندا:
نحوه ی كوك بالالایكای سكوندا بر روی AAD می باشد؛ به این صورت که( اولین سیم:D در اكتاو اول) –( دومین سیم:A در اكتاو مینور) –( سومین سیم A در اكتاو مینور) تنظیم میشود. در نظر داشته باشید که سیم دوم و سوم بر روی یك نت یكسان كوك می شود.
– آلتو:
نحوه ی كوك بالالایكای آلتو بر روی EEA است؛ به این طریق که( اولین سیم:A در اكتاو مینور) –( دومین سیم:Eدر اكتاو مینور) –( سیم سوم:E در اكتاو مینور) تنظیم میشود. سیمای دوم و سوم روی زیر و بمی یكسانی كوك می شوند.
– باس و كنترباس:
معمولاً نحوه ی كوك باس و كنترباس به صورت یكسان است ولی كنترباس، بزرگتر است. معمولاً كوك شدن هر دو نوع بالالایكا بر روی EAD یعنی( اولین سیم:D در اكتاو مینور) –( دومین سیم:A در اكتاو ماژور) –( سومین سیم:E در اكتاو ماژور) است.
ریشه ساز بالالایکا چیست؟
اگرچه اغلب درمورد ریشهی این ساز اختلاف نظر وجود دارد، اما بالالایکا شبیه بسیاری از سازهای زهی آسیای شرقی مانند دمبوره و تنبور است. قبل از دههی 1500، ملیجکان دربار یا دوره گردها که اسکوموروخ (Skomorokhs) نامیده میشوند، بالالایکا را برای نوعی شورش مینواختند و آهنگهای خود را با اشعاری همراه میکردند که سیاست و کلیسای ارتدوکس روسیه را مسخره میکرد. به همین دلیل، کلیسا در دههی 1600 تلاش کرد تا موسیقی بومی (فولک) روسیه و پایههای افراطی آن را نابود کند.
بنابراین جای تعجب نیست که اولین اسناد مکتوب ساز بالالایکا یک پروندهی دستگیری از سال 1688 باشد. با این وجود، تلاشهای کلیسا موفقیتآمیز نبود و موسیقی محلی در دههی 1700 پیشرفت کرد. ارکسترهای بردگان تشکیل شدند و درخواستهای جدیدی برای معلمان موسیقی در سراسر روسیه ایجاد شد. موسیقی بومی در کل روسیه پخش شد و ساز بالالایکا در این دوره به قدری در بین طبقات پایین و متوسط محبوب شد که به نظر میرسید هر خانواده حداقل دارای یک بالالایکا باشد.
تاریخچهی ساز بالالایکا
بالالایکا در طول دههی 1800 سازی رایج بود و نگرش نسبت به آن موازی با روحیهی انقلابی فزاینده در روسیه بود. در طول دههی 1890 (یعنی سالهای منتهی به انقلاب روسیه)، روسیه دو تحول مهم را تجربه کرد؛ اولی رشد صنعتی سریع بود، بدین معنا که تعداد بیشتری از افراد در کارخانههای خطرناک، با دستمزد کم کار میکردند و دوم، رهایی غلامان. از منظر مدرن، این عمل به ظاهر خیرخواهانه باید حمایت بیشتری برای «تزار» به دست میآورد. با این وجود، در حالی که تزار خواستار آزادی بردگان بود و صاحبانشان قسمتی از زمین خود را به آنها دادند، مقدار زمینی که به بردگان داده میشد هرگز به آنها اجازه نمیداد چیزی بیشتر از کشاورزان بخور و نمیر باشند.
علاوه بر این، خود مالکان میتوانستند زمینی را که به غلامان تازه آزاد شده اختصاص میدادند، انتخاب کنند؛ زمینی که آنها انتخاب میکردند معمولا بدترین زمینی بود که در اختیار داشتند و حتی برای ابتداییترین زندگی نیز غیرممکن بود. در حالی که نارضایتی کارگران از شرایط بد کارخانهها افزایش یافت، ناامیدی دهقانان از اصلاحات ناموفق بیشتر شد؛ نارضایتی در طبقات پایین شکل گرفت و کمونیسم محبوبیت پیدا کرد؛ انقلابی در راه بود.
ساز بالالیکا در کمونیسم
نگرش ساختارشکن جدید طبقهی کارگرِ مزدبگیر صنعتی (پرولتاریا) و دهقانان را میتوان در به کار بردن بالالایکا در هنر مشاهده کرد. به عنوان مثال؛ یک بطری شیشهای ساخته شده در دههی 1890، که در حال حاضر در موزهی هرمیتاژ در سن پترزبورگ روسیه به نمایش گذاشته شده است، دهقانی را نشان میدهد که در حال نوازندگی با ساز بالالایکا است. این یک شی زیبا دارای نمادی از بالالایکا (که یک ساز عام بود) است، که آشکارا مردم عادی را گرامی میدارد. بت سازی طبقهی دهقان از طریق این وسیله، تمرکز و توانمندسازی جدید رعیتهای سابق را نشان میدهد و از آنجا که این بطری، دهقانان (تمرکز هنر) و پرولتاریا (خالقان و مصرف کنندگان مقصود هنر) را متحد میکند.
آن را میتوان به عنوان پیشزمینهای برای کمونیسم نیز در نظر گرفت که این دو گروه را مجددا زیر ضربدر داس و چکش (نماد همبستگی پرولتری) متحد کرده است. بطری در عین زیبایی، کاربردی است. پرولتاریا و دهقانان که به عنوان کمونیستهای نوظهور متحد شده بودند، به دلیل ماهیت عملکردی بطری، آن را از نظر هنری جذاب میدانستند. انتظار میرفت مصرف کنندگان آینده، خانههای خود را با این بطریها تزئین کنند و دیوارهایشان را با نمادهای گروه کمونیستی منحصر به فرد پرولتاریا و دهقانان بپوشانند. با توجه به نمود بالالایکا در این بطری، این ساز به شدت با کمونیسم و اتحاد بین کارگران و دهقانان ارتباط داشت.
شباهت و تفاوت بانجو و بالالالیکا
تاریخچهی بالالایکا از بسیاری جهات شبیه به تاریخچهی ساز بانجو آمریکایی است. بانجو نیز مانند بالالایکا، یک ساز محلی با منشا نامشخص است. این ساز نیز زهی و فرتدار بوده و با آموزههای کلیسا در تضاد قرار گرفت. در اواسط دههی 1700 مسیحیان صهیونیست در ایالات متحده فرمانروایی میکردند؛ از آنجا که این افراد رقص را گناه میدانستند به بانجو که موسیقی غیراخلاقی آن ممکن بود باعث رقص یا رویدادی بدتر شود بی اعتماد بودند.
مهمترین شباهت بین بانجو و بالالایکا، نقش آنها در انقلاب بود. از دههی 1600 تا 1800، بانجو نماد رایج بردهداری آمریکایی بود. ایدهی یک بردهی قانع، که با بانجو خود آکورد مینواخت، نمونهای از دیدگاههای طرفدار بردگی بود که در آن بردهها از زندگی خود راضی بودند. چگونه میتوان احساسات انسانی بردگان (مانند خوشبختی) و استعدادهای انسانی (مانند توانایی ایجاد موسیقی) را تشخیص داد .و همچنان انسانیت آنها را نادیده گرفت؟ مسئلهی انسانیت بردهها به یک بحث، سپس به یک جنگ داخلی و سپس به انقلابی تبدیل شد که در آن طبقهای از مردم از ردهبندی اموال به انسان ارتقا یافتند.
اگرچه تاریخ بالالایکا با تاریخچهی بانجو تفاوت دارد؛ چراکه بالالایکا نمادی از وحدت (اتحاد دهقانان و کارگران) بود. در حالی که بانجو نماد درگیری (اختلاف نظرهای مخالفان با طرفداران بردهداری)، اما تاریخ هر دو در هم تنیده میشوند. شباهت فیزیکی و اختلاف پدید آمده با دین، ارتباطی بین این دو ساز ایجاد میکند. اما بیشترین شباهت آنها در ارتباط هر دو ساز به انقلاب و تجدید ساختار جامعه است. شاید از طریق انقلاب در موسیقی، انسان به هماهنگی بیشتری دست یابد و اختلاف مانند بطریهای شیشهای محو شود.